Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Side 10

88
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
Guðbrandi biskupi þótti hart að útlendir óþokkar skákuðu í
því skjólinu að vörn væri engin af hendi íslendinga og hvatti
frænda sinn að hefjast handa. Þá samdi Arngrímur það rit, Brevis
commentarius de Islandia (stutt fræðibók um ísland), sem nefnt
var í upphafi þessarar greinar. Þar eru rakin mishermi erlendra
höfunda um ísland, allt frá því er Saxi hinn danski og höfundur
Konungs skuggsjár skrifuðu um það á 13. öld, en framar öllu er
ádeilunni snúið gegn Goriesi Peerse. Þegar þess er gætt að kvæði
Goriesar birtist 1561 en bók Arngríms 1593, má segja að íslend-
ingar hafi ekki látið til sín taka vonum fyrr.
Arngrímur skiptir deiluriti sínu í tvennt: annar partur um
landið, hinn um þjóðina. Tilhögunin er sú, að fyrst tekur hann
upp einhverja glefsu úr erlendu riti, og eftir það sýnir hann fram
á hvílík fjarstæða hún sé. Oft verður þá fullyrðing að mæta full-
yrðingu, en stundum er málið þó þannig vaxið að hann þykist
geta sýnt jafnvel ókunnugum hverjar endileysur þessir útlendu
höfundar fari með. Hann notar þá sams konar aðferð eins og tíðk-
aðist í háskólakappræðum eða dispútasíum þeirra tíma, að tæta
sundur ummæli andstæðinganna unz allt hrynur um koll; sumt
mundi okkur nú helzt þykja eiga skylt við hártoganir. Hér skal
aðeins nefnt eitt dæmi um röksemdaleiðslu ritsins. Útlendir höf-
undar höfðu sagt það frá hafísnum íslenzka, að ef brotinn væri
úr honum moli og látinn í ílát, þá væri það óbrigðult að jafnskjótt
og ísinn hyrfi af sjónum væri molinn horfinn úr ílátinu án þess að
nokkur dropi sæist eftir. Við þessu segir Arngrímur: Fyrst þessi
ís getur horfið svona, þá hefur hann ekki líkama, og þá er ekki
nema um þrennt að velja: hann getur verið andlegrar náttúru eða
himneskrar eða helvízkrar. En sé þetta betur athugað, kemur í ljós
að andlegrar náttúru getur hann ekki verið, því að andlegir hlutir
verða hvorki greindir með augum né snertir með höndum. Himn-
eskrar náttúru getur hann ekki verið, slíkt mundi enginn dirfast að
segja. Helvízkrar náttúru getur hann ekki verið, því að kuldinn er
í helvíti svo ógnarlegur að enginn gæti tekið mola af neinu þaðan
og látið í ker. Þá er ekki annað eftir en að þessi staðhæfing um
ísinn sé tóm lokleysa frá upphafi til enda.
Svona deiluaðferð getur auðvitað verið áhrifamikil, eða hefur