Tímarit Máls og menningar - 01.12.1972, Blaðsíða 7

Kartaflan og konnngsríkið
land borið' þar mjög skarðan skjöld frá borði. A þessum áratugum fer iðn-
byltingin eldi um Bretland. Um Brelland þvert og endilangt risu upp stór-
borgir og iðjuver, sem gerbreyttu andliti og yfirbragði landsins. Þess munu
engin dæmi, að land á stærð við Bretland næði slíku valdi á hnettinum ein-
ungis fyrir afl iðju sinnar og efnahagslegrar atorku. í síauknum mæli varð
stórborgum Bretlands meiri nauðsyn á að flytja inn matvæli til að seðja
svanga maga þegna sinna. írland varð á fyrstu áratugum 19. aldar matarbúr
Bretlands, ökrum var breytt í beitilönd og nautgripir og annar fénaður varð
mikill útflulningsvarningur írlands lil Bretlands. En írar átu yfirleitt ekki
kjöt af búfénaði sínum og holdanautum. Irar voru kartöfluætur, að minnsta
kosti er tók til alls almennings. Kartöflur voru þjóðarmatur þeirra og mörk-
uðu alla búskaparháttu þeirra, skiptingu jarða og stærð. Þessi jarðarávöxtur,
sem Ameríka gaf mannkyninu, kartaflan, sem Islendingar, vandir að virðingu
máls síns kalla jarðepli, var sú matartegund, sem skildi á milli lífs og dauða
á írlandi. Kartaflan er upprunnin á heitum slóðum Suðurameríku, einkum
frá Chile og Perú. Þegar Spánverjar komu til Ameríku á 16. öld var kartaflan
gömul í garði hjá Indíánum, sem höfðu ræktað hana um aldir. Kartaflan
barst til Spánar um 1560 og þaðan til Suðurevrópu. Sjóhetjur og ribbaldar
Englands, Sir Francis Drake og Walter Raleigh fluttu hana til Norðurevrópu
og inn langa stund höfðu menn sérstakan ýmugust á þessum ávexti, sem óx
neðanjarðar í svartri moldinni. En þegar tímar liðu fram tóku menn að
hafa mætur á þessum ávexti, sem gat satt maga manna með miklu minna
umstangi en annar jarðargróði og undir Iok 18. aldar var kartaflan orðin
alþýðlegt lostæti og lítt launaðir embættismenn, svo sem lúterskir prestar,
gengu fram fyrir skjöldu til að lofa ágæti hennar. Nú mundi varla nokkur
maður í heimi evrópskrar og amerískrar menningar geta notið matar síns án
þess að hafa kartöflufatið á borði sínu. En þess má geta, að á 19. öld var
kartaflan kölluð brauð fátæklingsins.
Og hvar skyldi þetta brauð fátæklingsins vera algengara en á írlandi, ein-
hverju fátækasta landi í allri Evrópu. Enskur yfirstéttarmaður frá upphafi
19. aldar, hertoginn af Wellington sagði svo um írland á fyrsta þriðjungi
19. aldar: Aldrei hefur verið til Iand, þar sem slík fátækt hefur ríkt og á
írlandi. Til forna, þegar írar voru frjálsir menn, og höfðu ekki aðra herra
en himininn yfir höfði sér, áttu þeir miklar hjarðir nautgripa og voru kjöt-
ætur, borðuðu sennilega nautakjötsbauta dag hvern. En eftir sjö alda brezka
stjórn höfðu þeir vanið íra af kjötáti. Og um það bil er írlandi var veittur
sá heiður að verða hluti af Stórabretlandi og fá nafn sitt innlimað í sjálfan
149