Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Blaðsíða 87

Galdrar
Vald peninganna hófst en lénskt miðaldamat um samskipti mannanna tekur
að dvína. Þetta nýja mat haslaði sér völl skjótar og víðar vegna sundrungar
kristindómsins. Ahnennt siðgæðismat sérhæfðist eftir ríkjum og trúardeild-
um, svo að hið gamalkunna miðaldamat kvistaðist skjótar niður og þau
tengsl, sem þrátt fyrir allt voru manna á milli fyrrum, taka að breytast og að-
lagast þörfum peningakerfisins. Orari samgöngur og stærri markaðssvæði
juku verzlunina, og betri nýting og hagkvæmari rekstur jók arðinn af fram-
leiðslunni, á kostnað fornra framleiðsluvenja og mennskra tengsla. Þrátt fyr-
ir stéttakerfi miðalda, var réttlætiskennd og jafnaðarhugmynd kirkjunnar,
og laga- og réttarhugmyndir landstjórnenda allar í þá veru að tryggja rétt
hverrar stéttar og að halda uppi mennskum tengslum manna í milli. Þessi
hugmynd kemur gleggst í ljós í miðaldasamfélögum í afstöðu þeirra til
þeirra hópa, sem töldust „fátækir menn guðs“, betlara, holdsveikra, flækinga
og annarra þurfamanna, sem voru afskiptir vegna fátæktar samfélaganna og
frumstæðra framleiðsluhátta. Þessu fólki var ekki útskúfað, það varð fjölda
manna tilefni til ölmusugæða, en sú dyggð var einn vísasti vegurinn til vel-
farnaðar annars heims.
Gagnsemi- og gjömýtingarstefna hins nýja hagkerfis, breytt siðgæðismat
og „réttlæting fyrir trú“, gera ölmusugæði og nauðsyn „fátækra manna
guðs“ þýðingarlaus. Fátæktin verður smám saman merki útskúfunar, eink-
um meðal kalvínskra. Afstaða samfélaganna gagnvart hinum afskiptu verður
neikvæð. Einangrun þeirra eykst og þeir, sem minnst máttu sín, standa fyrir
utan samfélagið. Með því magnast spennan milli hinna afskiptu og þeirra,
sem gátu réttlætt sig sem góða og gegna samfélagsþegna, en það töldu þeir
votta sérlega náð guðdómsins.
Þegar kemur fram á 17. öld var svo komið, að hinir fyrrum „fátæku menn
guðs“ voru orðnir mjög óæskilegur hópur, andfélagslegur og tortryggilegur.
Þar var að finna þá einstaklinga, sem líklegastir voru til samneytis við djöf-
ulinn, enda fundust þeir þar. Galdraofsóknirnar beindust einkum gegn fátæk-
asta hluta samfélagsins.
Meðan breytingin frá siðgæðismati miðalda til nýju aldar var að gerast,
voru menn tvíátta. Hið forna siðgæðismat lifði með þeim dulvitað, og hið
nýja, sem var í mótun, þarfnaðist stöðugrar réttlætingar. Sektarkennd manna,
sem hlauzt af tvískinnungnum hrein oft á þeim, sem fyrrum hefðu notið öl-
musugæða, en töldust nú utangarðsmenn. Maður, sem neitaði fátækum
manni um ölmusu, og fann fyrir samvizkubiti, gat losað sig við það, með því
að ákæra þann snauða fyrir galdur, ef hann sýndi þess einhver merki, að
213