Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Blaðsíða 127

Skammdegið í Tékkóslóvakíu 1974
Við gerðum því árið 1968 tilraun til að
skapa sósíalisma með mannlegu yfirbragði.
Eg hef aldrei verið sannfærðari en nú um
það að þessi tilraun var nauðsynleg. Og
hún hafði alla möguleika á því að lieppn-
ast enda var hún studd af meirihluta þjóð-
arinnar. Það sannaðist áþreifanlega þegar
ekki dugði minna en hálf milljón útlendra
hermanna til að drepa hana niður. En í
eldmóðinum við að hyggja þjóðfélag okk-
ar að nýju, höfum við eftilvill vanrækt
vissar liliðar á alþjóðapólitíkinni, ekki
tekið nægilegt tillit til skiptingar heims-
ins í áhrifasvæði og legu Tékkóslóvakíu á
landabréfinu.
Það kann að vera lærdómsríkt til skiln-
ings á þróun mála í Austur-Evrópu al-
mennt að rifja upp hver vandi okkar var.
Það hafði verið efnahagslegt hnignunar-
skeið og pólitísk kreppa í landinu. Við
stóðum andspænis tveimur kostum. Annar
var fólginn í hægfara umbótum sem yrði
komið á með valdboði ofan frá. Oftast
hefðu umbæturnar þá verið tæknilegs eðlis
og þeim hefðu verið sett alveg ákveðin
takmörk. Eigi að síður hefði þetta haft í
för með sér talsvert frjálsræði, svipað því
sem viðgengist hefur í Ungverjalandi og
Póllandi.
Hinn kosturinn var lýðræðisleiðin eða
með öðrum orðum: óheftur sósíalismi. Þá
hefði almenningi leyfst að taka virkan þátt
í því að koma umbótunum á og fara með
valdið í þjóðfélaginu.
Kórvilla Dubceks var sú, að hann gerði
það ekki upp við sig í tíma hvora leiðina
bæri að fara. Auðvitað var síðari leiðin
sú eina rétta og ég er sannfærður um að
unnt hefði verið að afstýra hernaðaríhlut-
un af hálfu Sovétríkjanna ef við hefðum
stuðst í nægilega ríkum mæli við herinn
og verkamannasveitirnar.
Sovétleiðtogarnir gerðu innrásina vegna
þess að þeir óttuðust smitnæmi frá Prag,
héldu að fordæmi okkar drægi úr trúverð-
ugleikanum á skrifræðið í stjórnaraðferð-
um þeirra sjálfra. Þó skelfdust þeir eftil-
vill enn meir tilvist verkamannaráðanna,
efnaliagslegar umbætur og mismunandi
skoðanahópa innan sjálfs flokksins, en
það boðaði almennt tjáningarfrelsi í land-
inu.
Hins vegar fullyrði ég að við ætluðum
aldrei að framleiða tékkóslóvaska gerð af
sósíalismanum til útflutnings. Okkar
grundvallar-afstaða var þvert á móti sú að
hvert land skyldi velja sína eigin leið og
taka þar mið af eigin reynslu sinni og
hefðurn.
Við innrásina í Tékkóslóvakíu varð
sósíalisminn fyrir miklu áfalh. Nú orðið
er meirihluti fólks heima farinn að vé-
fengja marxismann-lenínismann. Þegar
menn sjá að sósíalískt ríki - sem á að
vera - hegðar sér eins og heimsvaldasinn-
að stórveldi, hlýtur efinn að fara að grafa
um sig. Fólk spyr spurninga, sérstaklega
unga fólkið, sem það fær engin svör við
nema í gegnum opinberan áróður sem
ekki sannfærir neinn. Leiðtogarnir sjálfir
eru ekki lengur sömu ofsatrúarmennirnir
og kringum 1950. Þeir játa það sín í milli
og í einrúmi að þeir trúi ekki lengur sjálf-
ir á marxismann-lenínismann. Þeir eru
orðnir menn þægindahyggju og hundings-
háttar sem sætta sig við veruleikann, sov-
éskt hernám.
Ég held það séu engar ýkjur að fullyrða
að 80-85% þjóðarinnar eru á móti núver-
andi stjórnarháttum. Þeir sem hafa valdið
í sínum höndum eru ásamt hjálparkokk-
um sínum í mesta lagi 10-15%. Virkrar
andstöðu gætir hjá 20-30% þjóðarinnar.
Meirihlutinn hugsar um það eitt að kom-
ast af án þess að skipta sér af neinu -
hvað skyldi fólk reyna að breyta því sem
óumbreytanlegt er - og þar af stafar hið
almenna kæruleysi. Ef minnsta óánægja
253