Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Blaðsíða 110

Tímarit Máls og menningar
(Skáldskapur draumóranna), sem Bachelard skrifaði á síðustu árum ævi
sinnar. Frá vísindaheimspeki án mynda, fer Bachelard yfir í heimspeki
hinna hreinu mynda án vísinda. Hann heldur því nú fram, að það sé
heimskulegt að ætla sér að skilja skáldlega mynd á kuldalegan og raun-
sæjan hátt; hana sé einungis hægt að skilja með aðdáun. Og þess vegna
tilheyra athuganir á einkalífi höfundar, píslarsögu, persónuleika og öðru
slíku, ekki skilningi á ljóði hans. Ljóðið er ekki tjáning á sögulegri þróun,
heldur aðeins á því augnabliki, sem það verður til og á þeirri beinu athöfn,
sem fram kemur við sköpun þess.
En hvað sem öðru líður, þá er það ekki skáldskapurinn sem svo mjög
vekur áhuga Bachelards, heldur hinir skáldlegu draumórar. Þegar hann les
skáldskap, er það einmitt vegna þess, að til eru ljóð, sem geta haft andrík
áhrif á dagdrauma. En hann gerir skarpan greinarmun á dagdraumum og
draumum næturinnar. Næturdraumarnir eru ekki okkar, segir hann. Við
getum hvorki hrifist af þeim eða glaðst yfir þeim, né fundið okkur sjálf í
þeim. Aðeins í dagdraumunum staðfesti ég tilveru mína: ég veit þegar ég
ranka við mér, að mig er að dreyma. En þegar sofandann dreymir, hverfur
hann sjálfum sér inn í nafnleysið, og sálkönnuðir halda því fram með réttu,
að það sé ekki sjálfið heldur dulvitundin, sem hrærist í draumi hins sofandi
manns.
En hvers vegna eru dagdraumarnir svona þýðingarmiklir fyrir okkur? Þeir
eru það, svarar Bachelard, vegna þess að þeir eru fyrst og fremst draumórar
um bernskuna - réverie vers l’enfance. Slíkir dagdraumar felast ekki einungis
í því, að menn minnist ákveðinnar reynslu úr bernsku. Þeir lýsa sér í því, að
menn flétta þessa reynslu inní veröld bernskunnar, þar sem maðurinn er einn
með heiminum. Og hin miðlæga, ljóðræna mynd bernskunnar er hið lygna
vatn, hið kyrra sofandi vatn í tjörn og brunni. Þetta vatn er ímynd ham-
ingju mannsins. En veröld bernskunnar getur einnig verið húsið eða sá
staður, þar sem maður á í raun og veru heima; það er hamingjunnar hús.
Bachelard segir þar að auki, að vera hamingjunnar og kyrrðarinnar felist í
tilveru hins kvenlega, en tilvera hins karllega sé ímynd þeirrar veru sem
krefst, áætlar og hefur áhyggjur. I raunverulegri tilveru sinni er þó sérhver
manneskja bæði kvenleg og karlleg. Samt er manneskjan neydd til að útiloka
hið kvenlega, þegar hún vill verða vísindamaður, og hið karllega, þegar um
skáldskap og drauma er að ræða. Tilvera hins karllega kemur eigi að síður
fram í margvíslegri athöfn, en hin kvenlega tilvera hefur aðeins eina ástríðu,
sem er sú að sækja innblástur í dagdrauma. Draumóramaðurinn getur því
236