Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Blaðsíða 106

Tímarit Máls og menningar
vísindalega hugsun hafði einmitt þróast í baráttunni gegn hreinum draum-'
órakenndum hugmyndum, þ. e. a. s. í gagnrýni á hinni frumstæðu reynslu. I
bókinni La psychanalyse du feu (Sálgreining eldsins) skrifaði hann um þær
skáldlegu hugmyndir, sem venjulega eru lengdar eldinum, til þess að vekja
athygli á ákveðnu samsafni rangra og heimskulegra hugmynda, sem vísinda-
leg hugsun nútímans átti að geta útrýmt. En það kom í ljós að það var
hættulegur leikur að fást við skáldskap og táknmál. Þegar í hók sinni L’eau
et les réves (Vatnið og draumarnir), sem kom út árið 1942, varð hann að
viðurkenna, að honurn liafi ekki tekist að leysa upp táknmál vatnsins eins
rækilega og hann taldi, að sér hefði tekist með táknmál eldsins. Ljóðræna
vatnsins angraði hann ennþá. Og á síðustu 20 árum ævi sinnar varð liann
æ heillaðri af draummyndum skáldskaparins
Reyndar breytti hann alls ekki skoðunum sínum á vísindunum, en að
lokum, eins og hann sagði sjálfur, skrifaði hann ekki aðeins með góðri sam-
visku um vísindi, heldur einnig um skáldskap. Síðasta bók hans La flamme
d’une chandelle (Kertalog) ber vitni um breytinguna í hugsun hans: Ljóð-
ræna vatnsins er nú ekki lengur hreinn hégómi, heldur djúp viska.
Hér er ekki ætlunin að gera grein fyrir meginþætti heimspeki Bachelards.
Sá þáttur er ekki til. Aftur á móti væri hægt að lýsa mismunandi stigum í
hugsun hans og sá háttur yrði efalaust bestur, en þó alltof umfangsmikill. Við
verðum því að láta okkur nægja að atliuga tvo þætti: hinn fyrri um vísinda-
kenninguna og þann seinni um skáldskapinn.
Bókin La philosophie du non (Heimspeki neitunarinnar) er ef til vill mikil-
vægust þeirra mörgu bóka sem Bachelard skrifaði um það, sem hann kallaði
hinn nýja vísindalega anda eða hina vísindalegu menningu. Þar gagnrýnir
hann hinn algenga og gagnkvæma misskilning vísindamanna og heimspek-
inga. Vísindamaðurinn álítur gjarnan, að hin sanna heimspeki geti aðeins
verið yfirlit yfir þær niðurstöður, sem vísindin hafa komist að; hann gerir
sér ekki Ijóst, að það er samhengið og einkenni vísindalegrar hugsunar sem
slíkrar, sem er hið heimspekilega vandamál. Á hinn bóginn telur heimspek-
ingurinn oft, að raunveruleg vísindi hvíli á ofur einföldum grundvallarlög-
málum, sem hægt sé að skilja með fáeinum dæmum; hann uppgötvar ekki,
að hann er á eftir tímanum, því að vísindin í dag eru ekki lengur í því fólg-
in að vísindamaðurinn sanni ákveðin fyrirframgefin lögmál, eins og margir
töldu á tímum hinna sígildu vísinda; nú breyta menn lögmálunum sjálfum i
samræmi við niðurstöður tilrauna og þær ályktanir, sem af þeim eru dregnar.
N,
232