Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Page 107

Vísindi og skáldskapur
Ef vísindin væru aðeins staðfesting á eilífum skynsemislögmálum, þá væri
nóg fyrir heimspekinginn að spyrja um niðurstöður vísindamannsins og ein-
kenni þeirra. En vísindi nútímans verða ekki skilin út frá niðurstöðum
þeirra, heldur tilurð niðurstaðnanna. Og þess vegna segir Bachelard við vís-
indamanninn: Segið mér ekki hvað þér hugsið, þegar þér gangið út úr rann-
sóknarstofunni, heldur hvað þér voruð að hugsa er þér genguð þangað inn;
segið mér um fálm yðar, óljósar hugmyndir, óstaðfestar sannfæringar og
lilgátur. Já, segið mér frá mistökum yðar, misheppnuðum tilraunum og
vonbrigðum.
Saga vísindanna síðustu 300 árin er ágætt dæmi um það fálm sem nútíma
vísindaleg hugsun hefur þróast af, og þess vegna lýsir Bachelard þessari
þróun. Til að mynda nefnir hann þær breytingar, sem orðið hafa á hugtakinu
massi: I frumstæðri hugsun merkir massi einfaldlega eitthvað sem tekur
rúm. En smásaman varð mönnum ljóst, að það sem hefur ákveðna stærð, er
ekki endilega það sem hefur mest gildi. Þá fór hugtakið massi að tákna auð:
það sem menn eiga er virði einhvers massa. Newton varð fyrstur manna til
að gera massann að vísindalegu hugtaki; hann notaði massa við skilgreiningu
á hugtökunum kraftur og hraðaaukning.1 Massinn var því ekki lengur hlutur,
heldur táknaði hann aflfræðilegan þátt. í afstæðiskenningu Einsteins breytist
massahugtakið enn á ný: hugmyndin um að eitthvað sé í algerri hvíld hefur
enga merkingu lengur, né heldur hugmyndin um hinn óbreytanlega massa.
En samkvæmt afstæðiskenningunni getur massi breyst í orku og öfugt, og
er því á vissan hátt ekki aðgreinanlegur frá orku.2 Síðasti þáttur þessarar
þróunar gerist í aflfræði Diracs. Hann talar bæði um jákvæðan og neikvæð-
an massa; en hugmyndin um neikvæðan massa var fráleit talin, ekki ein-
göngu samkvæmt sígildri eðlisfræði, heldur einnig frá sjónarhóli afstæðis-
kenningarinnar. Nú hefur skammtafræðin staðfest hugmyndir Diracs.3
1 Lögmál Newtons er: F = ma; þar sem a er hraðaaukning og F er kraftur, sem
venjulega má rekja til ákv. ytri áhrifa. Þessa jöfnu má taka sem skilgreiningu á tregðu-
massa; m lýsir tregðu hlutarins gagnvart ytri áhrifum. í klassískri aflfræði er massi hlut-
ar fasti (constant). Þýð.
2 I afstæðiskenningunni kemur fram að massinn er háður hraða hlutarins miðað við
athugandann og stefnir á óendanlegt þegar hraðinn nálgast ljóshraðann. Og samkvæmt
hinni frægu jöfnu Einsteins, E = mc2, fæst orka með því að margfalda massann með
tvíveldi Ijóshraðans. Þar sem Ijóshraðinn er mjög mikill (300 000 km/sek.) þarf mjög
litla massabreytingu skv. jöfnunni til að mikil orka myndist. Þýð.
3 Hér mun átt við kenningu Diracs um andeind (antiparticle) rafeindar, sem nefnd
hefur verið jáeind (positron). Þýð.
233