Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Side 108

Tímarit Máls og menningar
Þessi þróun massahugtaksins er dæmi um það, að fram hefur farið endur-
nýjun eða leiðrétting fyrri reynslu. Hin beina athugun á náttúrunni hefur
orðið fyrir skipulegri gagnrýni. Hugsunin hefur þannig þróast við mót-
sögn; við afneitun einfaldrar þekkingar. Hin beina ferska athugun var
vissulega upphaf vísindalegrar hugsunar og gildi þessa upphafs hefur ein-
mitt verið það, að hægt var að brjóta niður og benda á mótsagnir. Niður-
staðan er sú, að í dag er ekkert eftir af hinni fyrstu mynd. Hið stærðfræði-
lega form hefur komið í stað beinnar skoðunar, sem tæki til þekkingar.
A því leikur enginn vafi, að þessi skilningur á þróun nútíma vísinda,
sem Bachelard hefur mótað og sett fram, táknar endalok vísindakenningar
Immanúels Kants. I bók sinni Kritik der reinen Vernunft (Gagnrýni
hreinnar skynsemi) frá árinu 1781, setti Kant fram grundvallarlögmál, sem
fyrirfram áttu að gilda um öll vísindi. Þessi lögmál voru leidd af þeirri
rökfræði, sem Kant hafði haft frá Aristotelesi. En eins og Bachelard bendir
á, þá gildir þessi rökfræði ekki fyrir skammtafræðina. Samkvæmt rökfræði
Kants og Aristotelesar, hlýtur hlutur að vera það, sem hann er; hann getur
ekki líka verið eitthvað annað; að auki hlýtur hann að vera eins undir öllum
kringumstæðum; einnig hlýtur hann að vera á einhverjum ákveðnum stað;
og að lokum getur hann ekki verið á tveimur stöðum samtímis. En ekkert af
þessu gildir um rafeindina; hún er öreind og þó er hún einnig alda; undir
vissum kringumstæðum er ekki hægt að segja að hún sé rafeind, heldur að-
eins ótiltekin alda, og öfugt; þá er aðeins hægt að staðsetja hana sem öreind,
en ekki sem öldu, og þar að auki virðist hún geta verið á fleiri en einum
stað samtímis.
Með öðrum orðum: sá heimur, sem er viðfang vísindanna, er ekki lengur
sá heimur sem maðurinn reynir. Hinn vísindalegi raunveruleiki er ekki leng-
ur útfærsla einfaldra grundvallarlögmála, heldur verður hann sífellt flóknari,
en það stafar af því að við verðum að ímynda okkur ákveðin ferli samtím-
is, þrátt fyrir að slíkt sé eiginlega óhugsandi. Og þetta merkir, eins og
Bachelard leggur áherslu á, að þekking á hinum hlutlæga eðlisfræðilega veru-
leika er orðin algjörlega stærðfræðileg, því að aðeins með stærðfræðilegum
reglum er hægt að sameina „það sem stríðir hvað móti öðru“ í okkar hug-
myndaheimi.
Upprunalega var að vísu um einhverja hugmynd að ræða, en tilraunir hafa
neytt vísindin til að ganga í berhögg við ýmsar kenningar þekkingarfræð-
innar; það hefur m. a. haft þær afleiðingar, að ekki er hægt að skilja atóm
með því að ímynda sér eitthvað ákveðið, heldur aðeins með innsýn í þær
234