Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Blaðsíða 133

endur og liugsjónamenn meiri skilningi a'ð
mæta en þeir gátu annars staðar vænzt.
Þar hafa þeir líka, og þá ekki sízt Skúli,
skilið eftir spor, sem ekki fyrnast, en sí-
fellt hvetja nýja menn til dáða.
Olafur Hannibalsson.
EIGNARHALD OG ÁBÚÐ JARDA
Frá upphafi Islandsbyggðar hefur landinu
verið skipt í mismunandi stór landsvæði
til kvikfjárhalds og ræktunar, jarðir eða
landareignir, þessum eignum fylgdu oft
ítök og hlunnindi og einnig kvaðir. Rann-
sóknir á eignarhaldi jarða eru á frumstigi,
því er mikill fengur að hók Björns Teits-
sonar um eignarhald og ábúð jarða í Suð-
ur-Þingeyjarsýslu.1 Rannsóknir höfundar á
efninu hafa ekki aðeins gildi í sjálfu sér,
heldur ættu þær að verða hvatning til
afmarkaðra rannsókna á þessu efni og
reyndar öðrum, en slíkar rannsóknir eru
undirstaða aukins skilnings og þekkingar
á búsetu í landinu og því forrni, sem hún
hefur byggzt á um aldir. Þessháttar rann-
sóknir eru einnig um margt auðveldari hér
á landi heldur en annars staðar, vegna
þess að íslenzkt samfélag hélt miðalda-
sniði sínu allt fram á fyrsta þriðjung þess-
arar aldar í atvinnulegum og menningar-
legum efnum og auk þess eru skráðar
heimildir um jarðeignir og mannfjölda
nákvæmari en víðast annars staðar og ætt-
vísi og persónuþekking á háu stigi. Rann-
sókn höfundar á ábúð og eignarhaldi jarða
spannar í rauninni tímabil sjálfsþurftar-
búskaparins, eiginlegur markaðsbúskapur
1 Björn Teitsson: Eignarhald og ábúð á
jörSurn í SuSur-Þingeyjarsýslu 1703-1930.
Sagnfræðirannsóknir 2. bindi. Bókaútgáfa
Menningarsjóðs 1973. 183 bls.
Umsagnir um bœkur
hcfst ekki á þessu svæði að ráði fyrr en í
lok tímabilsins. Þessvegna verða litlar
meðaltalsverðbreytingar á jarðeignum
þessar rúmar tvær aldir og því var gjörlegt
fyrir leiguliða að festa kaup á leigujörð-
um, þegar þær voru boðnar þeim. Verðlag
á jörðum var þó mismunandi hátt, en
engin bylting varð í þeim efnum á tíma-
bilinu, plágur og harðindi ásamt fólks-
fjölgun orkuðu til breytinga á verðlagi
jarða, en þær breytingar voru tímabundn-
ar; það sem veldur svipuðu jarðarverði
var landbúnaðarformið, sjálfsþurftarbú-
skapurinn.
Höfundur tekur til meðferðar aukningu
og samdrátt byggðar í sveitum, eignarhald
jarðanna og ástæðurnar til breytinga á
eignarhaldi og kjör leiguliða og aukningu
sjálfsábúðar. Höfundur rekur í inngangi
notkun sína á heimildum og skýrir vinnu-
brögð sín, síðan fylgir jarðatal frá 1703-
1930, þar sem getið er um mat, ábúðar-
form og byggð. Fjallað er um hugtökin
„lögbýli“ og „hjáleigu" og þau nánar skil-
greind, leigumála lýst og hreytingum sem
verða á landskuld og kúgildaleigum. I
lokakaflanum fjallar höf. um stólsjarða-
söluna og jarðasöluna miklu, sem hann
nefnir svo, á árunum 1908-1925. Höf. ræð-
ir nokkuð sögu „heiðabyggðarinnar" á 19.
öld.
Miklar breytingar voru orðnar á eignar-
haldi jarða frá 1703, þegar kemur fram til
1930. 1703 er innan við 5% jarða í sjálfs-
ábúð, en 1930 rúmlega 70% og er það
hærra hlutfall en gerðist annars staðar á
landinu. Höfundur leitast við að svara
því, hversvegna eigendur jarðanna seldu
þær og hvað gerði leiguliðum fært að
kaupa, hann nefnir lögin um sölu þjóð- og
kirkjujarða, einnig minnkandi ásókn eftir
jarðnæði og ríkjandi tíðaranda, að sjálfs-
ábúð væri heppilegri en leiguábúð. Einnig
kemur til að jarðir svöruðu ekki jafnhárri
259