Tímarit Máls og menningar - 01.06.1996, Side 89

Til að ljúka þessari umfjöllun er rétt að virða stuttlega fyrir sér meginskoð-
anir manna á stöðunni að loknu alræðistímabilinu í ljósi greiningar Webers.
Fyrstu hreinræktuðu hugmyndafræðilegu viðbrögðin við falli kommúnism-
ans voru hin vel þekkta kenning um að „lokum sögunnar“ væri náð. Það
væri rangt að lýsa hugmyndinni sem hreinræktaðri alræðishyggju, en það
mætti líta á hana sem frjálslynda samsvörun alræðisáformanna. Með öðrum
orðum, það að sjá fyrir sér „endalok sögunnar“ táknar endalok innri átaka
nútímans (hin svokallaða frjálslynda endurvakning Flegels var því í raun
tilraun til að losna við Weber), og þeim eigi að ná fram með því að samhang-
andi og sjálfstæð heild grundvallarreglna verði alhæfð og látin gilda jafnt
fyrir svið stjórnmála og efnahagslífs. Með öðrum orðum, þessum reglum er
ætlað að vera endanlegur samnefnari efnahagslegrar og stjórnmálalegrar
frjálshyggju, og árangur þeirra við samstillingu þessara tveggja lykilsviða
virðist tryggja alhliða jafnvægi þróunarinnar.
Þessi tálsýn varð skammlíf; það gagnrýna viðhorf sem leyst hefur það hvað
best af hólmi er skyldara Weber að því leyti að það varpar ljósi á átök
formgerða og mismunandi þróunar. Við getum greint á milli tveggja meg-
inafbrigða þessa þema, sem eru bæði áberandi í umræðunni um þessar
mundir. Hið fyrra snýst um ný tengsl milli þjóðríkisins og alþjóðlegs efna-
hagslífs. Jafnvel þótt við tökum með fyrirvara öfgakenndar hugmyndir um
yfirvofandi eða raunverulegt andlát þjóðríkisins sem slíks (ýmislegt af því
sem Hobsbawm hefur að segja um þetta efni er furðu grunnhyggið) þá er
almennt talið, og það ekki að ástæðulausu, að ný holskefla alþjóðavæðingar
efnahagslífsins valdi áður óþekktum vanda fýrir stjórnmálalífið sem byggir
enn sem komið er á þjóðríkinu. Tæknilegar framfarir ásamt hagvexti (líklega
best lýst með áhrifum fjarskipta á fjármálaheiminn) studdar af reglum
tæknilegrar skynsemi, má skoða sem framsækin eða (fyrst og fremst) sem
eyðileggjandi öfi, en þetta hefur í öllu falli leitt til þess að vægi stjórnmála og
fullveldis þjóða hefur minnkað. Andlát þjóðríkisins vekur upp spurningar
um lífslíkur lýðræðislegra stofnana sem þróast hafa í skjóli þess og um
lífvænleika hefðbundinna aðferða við að taka á alþjóðamálum. En sjálffi
undirstöðu nútíma stjórnmála getur ekki síður stafað ógn úr annarri átt. Þeir
sem hallast frekar að hinu síðara afbrigði hins gagnrýna viðhorfs (sem
gengur lengra en hið fýrrnefnda frekar en að það stangist á við það) halda
því fram að ríkjandi viðbrögð við hinum nýju áskorunum séu gamaldags
endurskilgreining stjórnmála þ.e.a.s. afturhvarf til óskynsamlegra (og að
sögn upprunalegra) forms samfélagslegrar sjálfsmyndar sem komi til með
að hafa forgang fram yfir öll önnur svið stjórnmála. Þetta skammhlaup
menningar og stjórnmála, með háskalegum afleiðingum fyrir báðar hliðar,
má skoða sem eins konar uppbót fyrir þá útþynningu stjórnmálanna sem
TMM 1996:2
87