Skírnir - 01.04.2000, Blaðsíða 15

SKÍRNIR
HALLDÓR HALLDÓRSSON
9
Þrátt fyrir fátækleg skilyrði lagði Halldór út á nýja braut er
hann valdi sér merkingarfræðilegt viðfangsefni til meistaraprófs.
Prófritgerðin hét Helztu atriði merkingarbreytinga, einkum
nafnorða í íslenzku. Enginn íslenskur málfræðingur hafði áður
lagt sérstaka stund á merkingarfræði. Hún var lengi vel að mestu
bundin merkingu einstakra orða, og löngum hefir verið litið á
hana sem jaðargrein málvísinda og fleiri fræðigreina.
Fyrsta fræðilega ritið sem eftir Halldór birtist heitir Um hlut-
hvörf (1939) og var að stofni til meistaraprófsritgerð hans. Það
var gefið út í ritröðinni Studia Islandica (6. hefti), sem Sigurður
Nordal ritstýrði. Þetta er fyrsta ritið um merkingarfræði á ís-
lensku og fjallar um sérstaka tegund merkingarbreytinga sem
sumir hafa þó ekki viljað nefna því nafni. Hér er átt við það þegar
„hluturinn" sem merking orðs vísar til, þ.e. merkingarmiðið,
breytist en er táknað áfram með sama orði og áður. Til skýringar
á hluthvörfum tekur Halldór orðið bók og rekur þær breytingar
sem orðið hafa á þeim hlut sem við köllum svo, allt frá því að
hluturinn var beykitöflur. Ritgerðin fjallar síðan um allmörg ís-
lensk orð sem hafa tekið merkingarbreytingum vegna hluthvarfa.
Þar er óhjákvæmilega rakin nokkur menningarsaga sem tengist
hverju orði, en orð- og menningarsaga heillaði Halldór alla tíð.
Orðið hluthvörf er nýsmíð Halldórs og eins konar þýðing á
þýska orðinu Sachwandel. Halldór segir að það sem hann kalli
„hluthvörf“ ætti raunar að heita fullu nafni „merkingarbreytingar
með hluthvörfum" („Bedeutungswandel infolge von Sachwan-
del“ (Sperber)). Þetta er því stytt heiti til hægðarauka. Orðið
hluthvörf er eitt af fyrstu nýyrðum Halldórs Halldórssonar og
hefir síðar náð að festast í fræðilegri umræðu.
Af fræðistörfum Halldórs ber hæst rannsóknir hans á íslensk-
um orðtökum. Um það efni fjallaði doktorsritgerð hans, Islenzk
orðtök. Drög að rannsóknum á myndhverfum orðtökum í ís-
lenzku (1954). Þar var haldið áfram á braut merkingarfræðinnar,
grafist fyrir um uppruna orðtaka og myndhvörf þeirra skýrð. Slík
rannsókn snertir um leið og útskýrir ýmsa þætti menningarsög-
unnar sem Halldór hafði yndi af. Sumarið 1939 tók hann að viða
að sér efni til þessa verks og hélt því eitthvað áfram í sumarleyf-
um sínum fyrir norðan, en fór ekki að einbeita sér að því fyrr en í