Skírnir - 01.04.2000, Blaðsíða 195
SKÍRNIR
ENN ER RÝNT í GULLNAR TÖFLUR
189
innar að því grundvallarmynstri. Afleiðing þessa er oft sú að fjöl-
breytilegt litróf mannlífsins í viðkomandi menningarheimi dofn-
ar/glatast og eftir stendur leiðinlega einsleit lýsing, sem gerir meira
ógagn en gagn þegar draga á fram sérkenni tiltekins samfélags. (80)
Clunies Ross tekur engu að síður fram að „þau grundvallarmynstur sem
formgerðargreining hafi leitt í ljós gegni mikilvægu skipulagshlutverki
fyrir lýsingar á jafnt norrænum sem og öðrum goðsögnum“, og hún
leggur áherslu á að markmið sitt í bókinni hafi verið
að nýta þessa innsýn ásamt gagnvirkara líkani af mannlegri hegðun
til að greina norrænar goðsagnir þannig að tekið væri mið af þekk-
ingu okkar á öðrum heimildum um einkenni norræns samfélags þess-
ara tíma og með hvaða hætti fólk á fyrri hluta miðalda, sérstaklega
Islendingar, tjáði hugmyndir sínar. (82)
I öðrum og þriðja kafla bókarinnar er dregin í efa sú kenning fyrri fræði-
manna að goð og jötnar séu andstæðupör. Clunies Ross bendir á fornan
skyldleika jötna og goða og að hvorir tveggja séu félagslegar verur. I stað
hinna einföldu andstæðna lýsir hún kerfi þriggja hópa þar sem þursarnir
standa mitt á milli guða og óhaminna náttúruafla eldsins (Surts og
Múspellssona, sem Clunies Ross álítur ekki vera jötna), dýrslegs af-
kvæmis Loka (Miðgarðsorms, sem táknar vatn) og undirheimafylkingar-
innar sem Utgarða-Loki atti gegn Þór.3 I huga Clunies Ross er það þessi
þriðji hópur óhaminna náttúruafla, fremur en jötnarnir, sem er andstæð-
ingur goðanna í ragnarökum.
Sú heimsmynd sem venjulega er tengd þessum verum (eða er óvið-
komandi eins og í dæminu um þriðja hópinn) er í meginatriðum byggð á
líkani Hastrups (t.d. 1985) og Meletinskíjs (1973-1974) af láréttum og
lóðréttum ásum. Yggdrasill, ásamt himni og jörð (Hel), er á lóðrétta ásn-
um og býr þar við stöðuga ógn eyðingaraflanna, tímans og örlaganna.
Flestar þær verur sem byggja þennan heim búa hins vegar og eigast við á
lárétta ásnum. Clunies Ross dregur hins vegar í efa viðteknar hugmyndir
um landfræðilegar andstæður heimkynna goða og jötna, þar sem guðirn-
ir eiga að búa í miðju heimsins, Miðgarði, og þursarnir á „villtum jaðri“.
Hún sér hinn lárétta heim sem „röð sammiðja hálfhringa þar sem má
ímynda sér jaðar hvers hrings sem nokkurs konar varnarskjöld, eða
garð“ (51), að einhverju leyti í anda þeirra „nío ... heima“ sem lýst er
meðal annars í Vafþrúðnismálum (43. er.). Að vísu er gert ráð fyrir að
sumir þessara heima, eins og t.d. dvergaheimurinn, séu neðar á lóðrétta
ásnum (55). Guðirnir halda eftir sem áður stöðu sinni í miðpunktinum
3 Clunies Ross (62-63) vekur athygli á að þessi ótömdu náttúruöfl eru ekki ein-
ungis dýrsleg og búa utan samfélagsins, heldur einnig einstæð foreldri.