Skírnir - 01.04.2000, Blaðsíða 217
SKÍRNIR
ENN ER RÝNT í GULLNAR TÖFLUR
211
hafa einnig forðast síðustu hundrað árin eða svo, líklega vegna ýktra og á
stundum fáránlegra náttúruskýringa á goðsögunum snemma á nítjándu
öld. Engu að síður hefur sambandið milli goðsagna og þess umhverfis
sem þær verða til í ætíð legið ljóst fyrir, og ætti alltaf að hafa í huga við
rannsóknir á norrænni goðafræði. Eg á jafnvel enn erfiðara en ella með
að líta fram hjá þessum þætti þar sem ég skrifa þessa grein djúpt inni í
vesturfjörðum Noregs, en þaðan komu margir þeirra er námu land á Is-
landi og fluttu með sér þessar goðsagnir.
I þessu umhverfi öðlast maður nýjan skilning á hinum lárétta og
snarbratta lóðrétta heimi goðsagnanna og andstæðunum innan hans. Hér
er ógrynni risavaxinna trjáa, háir fossar falla ofan úr skýjunum, og við
ströndina á mótum mikilla fjalla og djúpra fjarða standa örsmá byggðar-
lög (upprunalega litlir bóndabæir, sumir hverjir nefndir eftir hinum
gömlu guðum). Fólkið þurfti að ryðja land þegar byggja átti sérhvern
þessara bæja; það háði baráttu við kletta og skóga. Tengsl þess við fortíð-
ina og myrkur Heljar eru augljós vegna grafhauga frá brons- og járnöld
sem blasa við þegar litið er yfir fjörðinn eða í vegarkantinum. I næsta
firði skríða þrautseigir og illvígir jöklar niður eftir fjallshiíðunum og
geyma ennþá leifar frá miðöldum. Þeir eru stöðug minning um harðbýlt
vetrarríki á norðurslóðum og það hvernig tíminn hleðst upp, en síkvik
náttúra þeirra er undirstrikuð með gný sem minnir á hamarshögg og
jökum sem brotna úr jökulfaldinum. Skammt undan eru hinir óbyggi-
legu, tvö þúsund metra háu tindar sem bera nafn með rentu: Jötunheim-
ar. Fólkið sem býr hérna (rétt eins og íbúar ísafjarðar eða Seyðisfjarðar)
þekkir vel þá hörðu lífsbaráttu sem þarf að heyja andspænis hömrum og
jöklum, vatni og eldi, en fornleifauppgreftir í Noregi og á íslandi, þar
sem leifar brenndra húsa finnast með reglulegu millibili, minna á að
skógareldar voru ekki eina eldhættan sem steðjaði að. Og á meðan lífsaf-
koma á landi gat brugðist, eins og McKinnell bendir á (38), voru hinar
nauðsynlegu siglingar á sjó úti (sem í senn var gjöfull og miskunnarlaus)
jafnvel enn varasamari. Við ættum með öðrum orðum aldrei að líta fram-
hjá því augljósa í bókmenntalegum rannsóknum okkar á goðsögnum, að
þeir atburðir sem mynda stofn þeirra frásagna sem voru skráðar á íslandi
eiga uppruna sinn í norsku og íslensku umhverfi, rétt eins og Lindow
(18) bendir á í sambandi við frásagnir Snorra (þær goðsagnir sem Saxi
þekkti frá flatlendi Danmerkur hafa vafalaust verið gjörólíkar). Og í
slíku umhverfi voru jötnarnir sannarlega hvorki félagslegar verur né per-
sónugervingar náttúrunnar í heild sinni (fjarðabændurnir færðu sér nátt-
úruna stöðugt í nyt með hjálp frjósemisguðanna). Undir nöfnum berg-
risa og hrímþursa voru jötnarnir aðallega fulltrúar ævafornrar óvinveittr-
ar náttúru, sem ásamt ógreinilegri undirheimaöflum elds og vatns ógn-
uðu tilvist manna án afláts.
Goðsagnir eru fjölbreyttar og þær taka breytingum í tímans rás. Nú
þegar við höfum tekið skrefið inn í nýja öld og höldum áfram að reyna