Skírnir - 01.04.2000, Blaðsíða 168
162
HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON
SKlRNIR
með lögum, en ekki, að ríkið eigi fiskistofnana. Kjarni málsins sé
þó sá, geta þeir síðan sagt, að kvótakerfið sé óréttlátt. Fámennum
hópi manna hafi verið fenginn einkaréttur til að nýta mikilvæg
náttúrugæði, án þess að þeir hafi á nokkurn hátt til þess unnið.
Aðrir séu afskiptir. Þeir séu beittir óþolandi ranglæti. Vert er að
vekja athygli á því, að hagfræðingar, sem nota slík réttlætisrök,
eru í raun hættir að tala sem hagfræðingar. Þeim er það að sjálf-
sögðu heimilt, en þeir verða þá að gera sjálfum sér og öðrum
grein fyrir því, að þeir tala ekki lengur í nafni hagfræðinnar.
Miklu meiri ágreiningur er einmitt um það, hvað teljist réttlát
skipting lífsgæðanna, en hvað sé hagkvæmast hverju sinni. Sumir
nútímamenn eru nytjasinnar, telja þá skiptingu réttláta, þar sem
heildaránægjan verði sem mest. Aðrir aðhyllast verðleikakenn-
ingu, segja, að menn eigi að fá það, sem þeir eigi skilið, hvort sem
það eru makleg málagjöld eða umbun erfiðis.20 Enn aðrir taka
undir það með bandaríska heimspekingnum John Rawls, að sú
skipting gæðanna sé réttlát, þar sem hinir verst settu verði sem
best settir. Mun á lífskjörum manna sé einungis hægt að réttlæta
með því að hagur hinna verst settu batni við hann.21 En gallinn
við þessar þrjár réttlætiskenningar er, hversu þröngar þær eru.
Ekki er gert ráð fyrir því aðalatriði um réttlæti, að það skilgrein-
ist umfram allt af andstæðu sinni, ranglæti:22 Réttlátur maður er
sá, sem ekki beitir ranglæti, og réttlát niðurstaða mannanna verka
er sú, sem orðið hefur til án þess, að menn hafi verið beittir rang-
læti. Adam Smith kemur skýrum orðum að hinni víðu réttlætis-
hugmynd í Kenningu urn siðferðiskenndirnarP
Eitt og sér er réttlæti sjaldnast annað en neikvæð dygð, sem kemur í veg
fyrir, að vér gerum náunga vorum mein. Maður, sem stillir sig aðeins um
20 Þorsteinn Gylfason setti fram slíka verðleikakenningu í ritgerðinni „Hvað er
réttlæti?" í Skírni (158. árg. 1984), 159-222, sem endurprentuð er í greinasafn-
inu Réttlœti og ranglœti, 25-79, en greinarhöfundur gagnrýndi kenningu hans
í ritgerðinni „Um réttlætishugtök Hayeks og Nozicks“ í Skírni (160. árg.
1986), 231-81.
21 John Rawls, A Theory of Justice (Clarendon Press, Oxford 1972).
22 Hið sama má segja um hugtak eins og frið: Það skilst og skilgreinist af and-
stæðu sinni, ófriði. Friður er, þegar ekki er ófriður.
23 Adam Smith, A Tkeory of Moral Sentiments, ritstj. D. D. Raphael og A. L.
Macfie (Oxford University Press, 1979; fyrst útgefið 1759), II, ii, I.