Skírnir - 01.04.2000, Blaðsíða 216
210
TERRY GUNNELL
SKÍRNIR
breytileiki. Þegar ísland byggðist kom hingað fólk frá ólíkum svæðum
Norðurlanda og því hlýtur að hafa mátt finna ótrúlegt litróf trúaraf-
brigða hér, ólíkar gerðir og tilbrigði sagna og kvæða, eins og sjá má ef
bornar eru saman einhverjar þær goðsagna sem liggja til grundvallar
Gesta Danorum eftir Saxa málspaka og Snorra-Eddu. Þessar ólíku útgáf-
ur hafa síðan blandast í munnlegri geymd, en það er mjög vafasamt að
jafnvel á þrettándu öld hafi verið hægt að tala um ákveðna og afmarkaða
heild goðsagna á Islandi, þótt hægt sé að draga vissar röklegar ályktanir
um hvaða skilning Snorri og aðrir skrásetjarar lögðu í efnivið sinn. Is-
lenski meðal-jóninn frá þrettándu öld virðist hins vegar horfinn sjónum
okkar.
Annað mikilvægt atriði sem McKinnell bendir óbeint á, en bæði
Lindow og Clunies Ross hirða lítið sem ekkert um (þau einbeita sér fyrst
og fremst að þeim hugmyndum sem liggja í textunum sem þau vinna
með), er flutningur goðsagnanna, en það viðfangsefni hafa fræðimenn
yfirleitt leitt hjá sér, hugsanlega vegna augljósra tengsla við gamlar og
vafasamar kenningar um náin tengsl helgiathafna og goðsagna. Það er
hins vegar brýnt að gleyma aldrei þætti flutningsins í miðlun goðsögu-
legs efnis, vegna þess að hann varpar líka ljósi á viðtökur goðsagnanna.
Svo virðist sem stærstur hluti goðsagnanna hafi verið varðveittur í
bundnu máli: fyrir utan Snorra-Eddu og verk Saxa, er einu goðsögnina í
prósaformi að finna í fyrsta hluta Sörla þáttar. Oll þessi kvæði (rétt eins
og hefðbundin leikrit) voru flutt frekar en lesin, og ef að líkum lætur oft
í myrkri við brennandi elda sem lífgað hafa upp á frásögnina af logunum
sem Óðinn stendur á milli í Grímnismálum, af vafurlogum þeim er um-
kringdu Sigurdrífu og Gerði í Sigurdrífumálum og Skírnismálum og af
eldum ragnaraka. Þetta kann að hljóma dálítið melódramatískt, en mað-
ur ætti aldrei að líta fram hjá staðreyndum af þessu tagi, sérstaklega ekki
ef höfð er í huga sú stigmögnun spennunnar sem McKinnell bendir á í
sambandi við flutning á Vafþrúðnismálum. Þá ber að athuga að flest
þessara goðsagnakvæða eru ort undir ljóðahætti, og eins og ég hef sýnt á
öðrum vettvangi (Gunnell 1995:185-194) eru kvæði undir ljóðahætti
jafnan samin í fyrstu persónu. Persónurnar (þ.e. guðirnir) tala með öðr-
um orðum beint við áheyrendur sína í gegnum flytjandann eins og í leik-
riti. Ennfremur ætti að hafa í huga að á Islandi á þrettándu öld var kveð-
skapur ennþá að einhverju leyti tengdur göldrum, eins og sjá má á við-
brögðum fólks við níðvísum, mansöngsvísum og einnig varðloku, og
eins þegar orðið ljóð er notað í sambandi við helgiathafnir (í Hávamál-
um). Sams konar viðhorfa verður líka vart í yngri þjóðsögum sem lýsa
mætti kraftaskálda. Viðtökur fornra ljóða hafa því verið talsvert ólíkar
viðtökum sagna í lausu máli. Rannsóknir af þessu tagi á flutningi og við-
tökum hinna fornu texta opna ýmsa nýja möguleika í framtíðinni.
Að lokum langar mig til að ítreka áðurnefnd tengsl goðsagnanna við
umhverfið sem þær voru sprottnar úr, en það er atriði sem fræðimenn