Skírnir - 01.04.2000, Blaðsíða 64

58
ATLI HARÐARSON
SKÍRNIR
heiðnum sið og einfaldlega haldið því áfram eftir að kristni var
lögtekin.
Staða goða gagnvart lægra settum hefur líklega ekki verið að
ráði frábrugðin stöðu héraðshöfðingja eða aðals í nágrannalönd-
unum. Munurinn var sá að hér á landi endaði stigveldið á goðun-
um. Það var enginn yfir þeim og þeir guldu engum skatt og þeir
fóru bæði með andlegt vald og veraldlegt.
I byrjun 12. aldar var Gissur biskup voldugasti höfðingi
landsins „ok var rétt at segja, at hann var bæði konungr ok bysk-
up yfir landinu, meðan hann lifði“.20 Gissur naut stuðnings öfl-
ugustu manna og styrkti bæði kristnina og goðaveldið. Fram yfir
miðja 12. öld var gott samstarf milli helstu höfðingja og biskups-
stólanna, enda voru biskupar nátengdir Haukdælum og Odda-
verjum. Undir forystu þeirra var kirkjan aðlöguð goðaveldinu og
úr varð það sem kallað hefur verið kirkjugoðaveldi. Það náði há-
marki á dögum Klængs biskups (1152-1176). Hann barst meira á
en fyrirrennarar hans og var í miklu vinfengi við helstu höfðingja,
einkum Jón Loftsson.
Tólfta öldin var öld kirkjugoðanna. Svo virðist sem stjórn-
skipanin hafi verið þokkalega stöðug, sæmilegur friður ríkti og
lögin gegndu því hlutverki að koma í veg fyrir að árekstrar og
misklíð yrðu að stigvaxandi átökum. A 13. öld var friðurinn úti
og goðaveldið rann sitt skeið á enda. Um orsakir þessa ófriðar
hefur margt verið ritað. Birgir Þór Runólfsson (1993) hefur sett
fram þá tilgátu að með tíund hafi goðaveldið orðið óstöðugt því
að menn fóru að græða á því að auka veldi sitt og ná undir sig
mörgum goðorðum. Þetta getur skýrt þrætur höfðingja um yfir-
ráðasvæði. Það er trúlega meira á því að græða fyrir höfðingja að
stækka yfirráðasvæði sitt þegar skattheimta er í föstum skorðum.
Samruni margra goðorða í stærri heildir var þó líklega hafin á
Austfjörðum fyrir lögtöku tíundar.21 Að einhverju leyti hefur
þetta sjálfsagt gerst þannig að um leið og einn goði varð ögn öfl-
ugri en hinir sömdu æ fleiri bændur við hann um vernd, því besta
vörnin er að hafa hinn öflugasta með sér.
20 Hungrvaka 1953:10.
21 Þessum samruna er lýst í ritum Jóns Viðars Sigurðssonar frá 1989 og 1993.