Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1992, Qupperneq 33

Férming í ljórar aldir
auk þess sem prestar eiga að kenna sjálfir bamalærdóm í kirkjunum.
Biskupum ber árlega að standa umsjónarráði kirkna í Kaupmannahöfn
skil á, hvemig til takist.
Fyrsta skóflustungan að fræðslustarfsemi kirkjunnar er tekin með
komu fyrsta prestsins í landið. A langri leið em margir áfangar. í einn
þeirra er náð með opnu bréfi Kristjáns IV. 22. apríl 1635. Með þessu
bréfi er prestum og kirkju falið að sjá um uppfræðslu æskulýðsins. Og
víst lærðu unglingamir oft eitthvað í Fræðunum, þó að þeir kynnu ekki
að lesa. Geta má þess, að stafrófið var fyrst prentað hér á landi með
Fræðum Lúters hinum minni í Skálholti 1686, og fyrsta stafrófskverið
var prentað á sama stað 1695, „Eitt lítið stafrófskver fyrir böm og
ungmenni,“ og em Fræði Lúters þar aftan við. Síðan fylgdu stafrófskver
oft fræðunum. Þess má svo geta í leiðinni, að fyrsti vísir að bamaskóla
hérlendis komst á í Vestmannaeyjum 1745 og var lagður niður 1766."
Miklu merkari og kunnari er skólinn að Hausastöðum á Álftanesi,
stofnaður með dánargjöf Jóns Þorkelssonar skólameistara og haldinn
1792-1812.
Allir fulltíða menn hlutu að neyta altarissakramentisins. Undir því var
komin tímanleg og eilíf farsæld mannsins. Að jafnaði mátti enginn
ófermdur neyta sakramentisins og enginn gat fermzt nema kunna Fræðin,
Fræði Lúters helzt utan bókar, kverið rækilega og ritningarorð þess utan
bókar. Og þótt ekki væri óhjákvæmilegt skilyrði að vera læs, þá liggur í
augum uppi, að löggjöfin knúði mjög á um það í þessu sambandi.
En hver varð þá árangurinn af lögfestu fermingarinnar 1741 og þeirri
fræðslu, sem henni átti að fylgja af hálfu presta og kirkju? Því er erfitt að
svara til nokkurrar hlítar, en þó er víst, að upp frá þessu verða prestar
óbrigðulir lærifeður og fræðarar alþýðu manna hér á landi fremur en
nokkum tíma fyrr, enda er þeim falin öll umsjá með fræðslu unglinga, og
fermingin verður homsteinn bamafræðslu hátt á 2. öld.
Svo er að sjá af eftirliti þeirra Harboes og Jóns Þorkelssonar, að imi
1740-1750 hafi um helmingur íslendinga verið læs. Og verður það lesið
út úr þeim margháttuðu skýrslum, sem varðveitzt hafa í söfnum í
Kaupmannahöfn frá sendiför þeirra.
Hallgrímur Hallgrímsson magister rannsakaði lestrarkunnáttu
íslendinga á ámnum 1780-1790. Könnun þessi, sem hann gjörði eftir
húsvitjunarbókum, náði til 84 sókna í báðum biskupsdæmum og tók til
fólks 12 ára og eldra. í Hólabiskupsdæmi kunnu nær allir 12 ára og eldri
að lesa í þeim 27 sóknum, sem athugaðar vom. Ólæst var einkum
háaldrað fólk, er var fulltíða, er umbætur vom gjörðar á 5. áratug 18.
aldar, „svo og fáráðlingar og einstaka niðursetningar.“ í
Skálholtsbiskupsdæmi athugaði Hallgrímur lestrarkunnáttu í 57 sóknum,
og er niðurstaðan þar svipuð. Fleiri konur reyndust ólæsar en karlar,
99 Landið þitt ísland V, bls. 70.
Athygli vekur, að skólinn er stofnaður rétt eftir komu þeirra Harboes og Jóns
Skálholtsrektors
31