Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1992, Side 172

Vilhjálmur Ámason
að hafa áhrif á hegðun annarra,“ er haft eftir Albert Schweitzer. „Það
skiptir öllu máli.“13
Hitt atriðið, sem varðar einokun á skoðunum, er öllu erfiðara viðfangs.
Hættan er sú að litið sé á kristið siðferði sem fastmótað reglukerfi sem
leggi það algerlega niður hvað sé rétt breytni og röng. Villa slíkrar
reglukrismi felst ekki í því að halda fram ákveðnum siðareglum og
lögmálum heldur í því að átta sig ekki á takmörkunum þeirra.14
Lögmálshyggjan er slæm siðfræði vegna þess að hún virðist líta svo á að
siðareglur hafi gildi í sjálfu sér óháð þeim verðmætum sem þær standa
vörð um. Ein afleiðing þessa er sú að lögmálshyggjan horfir framhjá
þeim vanda sem felst í því að meta einstakar aðstæður og rökræða
ákvarðanir. Enginn siðaboðskapur er þess umkomin að gefa fyrirfram
svör við einstökum siðferðilegum úrlausnarefnum. Þar reynir alltaf á
einstaklinginn sjálfan, ábyrgð hans, siðferðisstyrk og dómgreind. Engin
keiming getur leyst einstaklinginn undan því verkefni að velja sjálfur og
bera ábyrgð á því vali. Það er hins vegar eðlilegt og sjálfsagt að gera þá
kröfu til hvers einasta einstaklings að hann leitist við að verja ákvarðanir
sínar með siðferðilegum rökum. Kirkjan á líka að gera þá kröfu til
kristinna manna að þeir leitist við að varðveita kristin lífsgildi í breytni
sinni. Fyrir kristnum manni er hlýðni við Guðs vilja sú eina krafa sem er
skilyrðislaus, en það leysir hann ekki undan þeim vanda að ráða í það
sjálfur hver vilji Guðs er í þeim aðstæðum sem upp koma. Það þýðir
auðvitað ekki að einstaklingum sé selt sjálfdæmi um rétt og rangt því
kristin siðalögmál og kærleiksboðorð em honum til leiðsagnar. Þeir sem
ganga með ávísun á vilja Guðs í formi fastra fyrirmæla upp á vasann
tryggja sjálfa sig í dómarasessi yfir öðmm en láta kærleikann til
náungans, sjálft fjöregg kristninnar, lönd og leið.
Þegar rætt er um siðferðilegt hlutverk kirkjunnar, má það aldrei
gleymast að hið siðferðilega verðmæti er manneskjan sjálf, hinn lifandi
einstaklingur hver svo sem hann kann að vera. Krafan sem þessu fylgir er
að sýna sérhverri manneskju siðferðilega virðingu. Þótt Jesús noti ekki
þetta hugtak þá sýnir hann með breytni sinni að slík virðing er inntak
kærleikans til náungans. Hvað felst í þessari hugmynd?15 I fyrsta lagi
felur virðingin fyrir manneskjunni það í sér að virða einstaklinginn sem
slíkan óháð aldri, kyni, kynþætti, stöðu, aðstöðu eða afköstum. í öðm lagi
krefst siðferðileg virðing fyrir einstaklingnum þess í senn að umhyggja sé
borin fyrir velferð hans og að sjálfræði hans og dómgreind sé virt. Það
er afar mikilvægt fyrir kirkjuna að missa ekki sjónar á samspili þessa
13 Heimild mín fyrir þessu er dagbókin mín .J’ocket pal“ (Myron Manufacturing Corp.
1988), þar sem þessi setning er yfirskrift þriðju viku nóvember 1989. Frumheimild
er ekíci gefin upp.
14 Hans Kiing gerir gagnlegan greinarmun á lögmáli og lögmálshyggju í bókinni Að
vera kristinn, þýð. Bjöm Magnússon (Reykjavík: Skálholt 1982), t.d. s. 127-135.,
15 Eins og lesendur sjá er hér sótt til siðfræði Kants, þótt ég fari frjálslega með hana. Eg
hef skrifað ágrip af siðfræði Kants í Þœttir úr sögu siðfrceðinnar (Reykjavík: Háskóli
íslands 1990), s. 46-56. Sjá einnig R. S. Downie og Elizabeth Telfer, Respectfor
Persons. London: George Allen & Unwin Ltd. 1969.
170