Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Síða 18

H a n n e s L á r u s s o n
18 TMM 2014 · 1
hangandi heild. Samsafn af byggingum er ýmist kallað „bær“ eða „þorp“ á
íslensku. Í gegnum aldirnar byggðu Íslendingar bæi og bjuggu í bæjum. Bær
er húsaþyrping þar sem skil milli húsa eru óljós og hver eining tengist við
aðra með heildstæðum hætti. Það er reyndar ekki alveg ljóst hvort líta beri á
hefðbundinn torfbæ sem eitt „hús“ eða mörg. Við samskeyti bæjarhúsanna
myndast víða mannvæn, skjólsæl skot eða afdrep, rými til athafna. Ef bærinn
er skoðaður í hæfilegri fjarlægð kemur í ljós að fyrirkomulag húsanna tekur
ekki mið af sjónrænni samhverfu, en myndar lífræna heild sem hverfist eins
og um sjálfa sig, huglæga, tilvistarlega miðju á grundvelli aðkallandi þarfar.
Hugmyndir um framhlið og bakhlið af slíkum sjónarhóli eru oft óljósar.
Viðtekið er að lykilhús skapi með einu eða öðru móti sjónræna þungamiðju,
en á íslenskum bæ er sú ekki raunin.1 Bogadregnar götur myndast kringum
húsin og gönguleiðir verða til, hálfvegis ofan á þeim, í grónum sundum þar
sem veggir og þök mætast.
Í hlaðsýn er bærinn samhangandi húsaröð þar sem flest þeirra snúa
burstum fram, fjöldi bursta og íveruhúsa fer svo eftir bolmagni, umsvifum
og þörfum. Oft snúa allmargir gaflar hver til sinnar áttar miðað við fram hlið,
en sjaldgæft er að dyragaflar á íslenskum torfhúsum snúi í norður, nema lega
fjalla og dala leyfi ekki annað. Á mörgum bæjarhúsum voru lengi vel ávalir
torfgaflar með djúpum gluggatóftum sem runnu saman við þakið en smám
saman urðu timburgaflar algengari. Reyndar hafa jarðefni, torf/gras, mold
og grjót, lengst af verið allsráðandi í öllu yfirbragði innlendrar húsagerðar.
Burstabæ, framlag 19. aldarinnar til íslenskrar byggingarlistar, er varla
hægt að tala um nema um sé að ræða röð timbur- eða bárujárns klæddra
þilstafna. Þegar nálgast aldamótin 1900 fara málaðir bárujárns gaflar að
festast í sessi í sumum landshlutum og í byrjun þeirrar 20. skjóta steyptir
bæjargaflar stundum upp kollinum. Þök voru að jafnaði brött bursta þök.
Hallandi skúrþök urðu algengari með tilkomu bárujárnsins og koma fyrir
á ýmsum útihúsum, skemmum, hjöllum og dyrahúsum eða bíslögum, en
aldrei á baðstofum, stofuhúsum eða hlóðaeldhúsum. Flöt þök þekktust ekki
á íslenskum torfbæjum.2 Þau voru ýmist með grasi eða bárujárni en sjaldan
klædd timbri. Oft voru tiltæk efni notuð hvert með öðru; t.d. allir gaflarnir
klæddir bárujárni nema einn torfgafl, þá oftast á hlóðaeldhúsi eða langhlið
baðstofuhúss, eða timburgaflar og bárujárn á víxl eða steyptum gafli laumað
inn í húsaröðina. Þessi efnisnotkun jók á fjölbreytni en raskaði yfirleitt ekki
heildarmynd eða upplifun bæjarins né leiddi til teljandi sjónrænnar óreiðu
eða stílbrota.
Ef farið er um bæinn á jarðhæð inn um miðlægar bæjardyr taka við göngin
sem rekja sig lengri eða skemmri leið til baðstofu þar sem naglföst rúm og
rekkjur eru milli stafa oftast með fram hvorum langvegg, en í sumum til-
fellum með göflum. Einnig finnum við búr, stofu, hlóðaeldhús, taðkofa og
skemmur, smiðju, skúr, hlöðu og heygarð að húsabaki, rangala, kamar og
fjós. Í grenndinni eru jafnframt byggingar eða fylgihús sem stundum eru