Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Page 24

H a n n e s L á r u s s o n
24 TMM 2014 · 1
fylgja nokkurn veginn í fótspor Valtýs og ganga út frá því að með einhverjum
óskilgreindum hætti verði hin forna (gufu)baðstofa að hinni viðteknu og allt
umliggjandi íverubaðstofu. Reyndar virðist Daniel í senn eiga við „eldhús“
og „baðstofu“, einu rýmin sem voru kynt með eldi í lok miðalda, og hafi fari
í gegnum þessi róttæku hlutverkaskipti (bls. 197–98).
Guðmundur Hannesson segir í ritgerð sinni „Húsagerð á Íslandi“ sem
birtist í Iðnsögu Íslands (1943): „Þá voru og til forna „bað“stofur og salerni
nálega á hverjum bæ. […] um fornu „bað“stofuna er víða getið í sögum,
ekki síst Sturlungu, svo ætla mætti, að hún hafi víðast verið, þótt lítt verði
hennar vart í rústum.“ (bls. 107) Til dæmis um gerð og umfang þessara
húsa vísar Guðmundur til vel varðveittrar baðstofu sem grafin hefur verið
upp í byggðum norrænna manna á Grænlandi. „Ef að líkum lætur hefur
„bað“stofan allajafna verið lítið, lágveggjað hús með allháu risi, ekki öllu
stærra en svo, að þar væri rúm fyrir ofninn og hvílupall fyrir nokkra menn,
oftast grafið meira og minna í jörð.“ (bls. 109). Guðmundur lætur því ósvarað
hvernig á því stóð að þetta litla rými verður að aðalíveruhúsi íslenskra bæja
og heldur alla tíð þessu skrýtna nafni sem virðist vísa til allt annarrar notk-
unar. Guðmundur lýkur umræðu sinni um efnið með því að benda á að
sperruþök hafi verið tekin upp snemma á 14. öld, „… og hvergi var meiri
ástæða til þess að nota þau en í baðstofum […] Það má að lokum minna á
það, að hugtakið „baðstofa“ er nú fyrst og fremst bundið við lagið á húsinu:
lágu veggina og ríflega súð sitt hvoru megin mænis.“ (bls. 111)
Það er svo ekki fyrr en 1987 í bókinni Íslensk þjóðmenning I að Hörður
Ágústsson birtir í ritgerðinni „Íslenski torfbærinn“ heilsteypta þróunar-
kenningu og flokkunarupplegg um íslenska torfbæinn. Hér er reynt að festa í
sessi kunnuglegar og ívið þröngar kvíar: landnámsbærinn, þjóveldisbærinn,
gangnabærinn, stuttgangnabærinn, langgangnabærinn, burstabærinn, norð-
lenski bærinn, sunnlenski bærinn, framhúsabærinn. Kenning Harðar gerir
í stuttu máli ráð fyrir því að baðstofa hafi verið að húsabaki á nær hverjum
bæ, á bakvið hin dæmigerðu miðaldahús, skála, stofu, eldhús og búr. „Bað-
stofan er í upphafi hús þar sem menn fara í gufubað. Vegna legu hennar , þar
sem hún liggur hærra en önnur hús og fjærst útidyrum, hafa menn fljótlega
hylst til að hverfa þangað undan kulda í öðrum húsum.“ (bls. 297). Síðan
gerist það, að sögn Harðar, að íbúar bæjarins hætta smám saman að kveikja
elda til upphitunar í hinum tiltölulega stóru stofum og skálum en eldar og
ónar voru áfram kyntir í baðstofum. Með kólnandi veðurfari flytur heim-
ilisfólkið svo sængurbúnað sinn og annað hafurtask í baðstofurýmið sem
stækkar smám saman og þjónar á endanum hlutverki dagstofu, vinnustofu,
borðstofu og svefnskála. (bls. 337–38) Einn megingrundvöllur í aðferðafræði
Harðar er greining á úttektum sem raktar eru aftur á bak, frá vel þekktum
eða varðveittum byggingum svo langt sem úttektir ná, og jafnóðum dregnar
upp myndir og getið í eyðurnar.10
Hörður hefur ekki skýringu á því frekar en aðrir fræðimenn hvernig á því