Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Síða 34

H a n n e s L á r u s s o n
34 TMM 2014 · 1
‚bóndi‘ [ath. komið af bú-andi] og fe. néahgebūr (ne. neighbour) ‚nágranni‘. Ennfremur segir
í Íslenski orðsifjabók um orðið búa, ‚eiga heima, vera eða dvelja (einhversstaðar) langdvölum;
reka búskap; klæða, útbúa, skreyta, …‘; sbr. fær. búgva, nno. bu(a), sæ. og d. bo, fe. būan,būwan,
fhþ. bū(w)an (nhþ. bauen), gotn. bauan. Sk. lat. fuī ‚(ég) var‘, gr. phýō ‚get afkvæmi‘, phŷma
‚planta‘, phýsis ‚náttúra, eðli‘ fi. bhávati ‚er, verður‘, bhūtí-h ‚tilvera, dögun‘, lith buti ‚vera‘, fsl.
byti ‚verða, vera‘. Af ie. rót *bheu- ‚vaxa, þrífast, vera til,; sbr. einnig e. be, þ bin. Af þessari frum-
lægu ætt eru hér ónefnd frændorðin ból og byggja. Enska orðið byre er af sömu frumrótum, en
á Skotlandi og Norður-Englandi er það einkum notað um hið kvenlæga og hlýja rými fjósið.
Á Íslandi var fjósið jafnan hluti af torfu heimahúsanna og oftast innangengt úr baðstofu, í
sumum tilfellum var það á neðri hæðinni.
4 Í greininni „Fjögurra hornstafa á milli“, Hugur og hönd 1975, setur Guðmundir Jósafatsson
fram þá kenningu að hugsanlega hafi rúmlengd eða stafgólf í baðstofum byggst á enn eldri
lengdareiningu, hinni fornu íslensku alin. Alin þessi var um 19–20 danskir þumlungar og upp-
haflega hafi stafgólfið verið 3,5 íslenskar álnir eða ríflega 180 cm. Samkvæmt mælingum Guð-
mundar á húnverskum baðstofum frá 19. öld (sem enn voru uppistandandi í byrjun 20. aldar)
voru flest stafgólf/rúmlengd ýmist 68 (176 cm) eða 70 (182 cm). Miðað er við danska þumlunga
sem er um 2,6 cm, ívið lengri en þeir bresk-bandarísku sem eru 2,54 cm.
5 Í Íslenskri orðsifjabók segir; bað, ‚það að baða (sig), laugun‘; sbr. fær. bað, sæ. no. d. bad, fe. bæð,
fhþ. bad. upphaflega áttu þessar orðsifjar við laugun úr heitu vatni (eða gufu), sbr. nno. bade
k. ‚mikill hiti‘ sæ. badda ‚verma, gefa frá sér hita‘. Af sömu rót er so. baka. Í netorðabókinni
Dictionary.com er enska orðið bath einkum rakið til forn germanskra orðastofna; bátha, bājan
og bheH sem öll merkja ‚að hita eða það sem er hitað‘ Stofa, ‚helsta herbergi íbúðarhúss, hús
með baðstofulagi‘; sbr. fær. stova, nno. stove, nsæ. stuga, fsæ. stuva, nd. stue, gd. stuwæ, ne.
stove ‚ofn‘, mlþ. stove kv, ‚baðstofa, upphitað baðherbergi‘. Orðið kemur líka fyrir í rómönskum
málum, sbr, ít. stufa, nfr. étuve, ffr. estuve ‚baðstofa‘ og er e.t.v. af rómönskum toga, sbr. ít.
stufare ‚hita með gufu‘, fr. etuver ‚hita, steikja‘ og étouffer ‚kæfa‘ alþ.lat.*extūfare ‚senda frá sér
gufu‘, sbr. ex ‹út› og ít. tufo, to. úr grísku týphos ‚reykur, gufa‘. Álykta má að orðið baðstofa sé
haft um húsið þar sem ylurinn og hlýjan er, en ekki endilega tengt baði og gufu, þó hiti og gufa
fari reyndar oft saman.
6 Innanstokksmuni og nytjahluti sem tilheyra íslenskri bændamenningu er að finna í miklu
magni á Þjóðminjasafni Íslands og byggðasöfnum víðsvegar um land. Nauðsynlegt er að túlka
þessa gripi, þ.á.m. útskurð, hannyrðir og myndir út frá hlutverki þeirra í byggingarlist og upp-
lifun baðstofurýmisins og eftir atvikum öðrum vistarverum í bæjarþorpinu.
7 Sjá Valtý Guðmundsson, Privatboligen i sagatiden paa Island samt delvis i det øvrige Norden,
(1889) bls. 240–244, og Arnheiði Sigurðardóttur, Híbýlahættir á miðöldum (1966) bls. 69–79.
8 Við fornleifauppgröft í Viðey 1987–95 fundust í rúst ónstofu og lítillar baðstofu leifar af stórum
steinofni eða ón. Sjá Margrét Hallgrímsdóttir, Húsakostur Viðeyjarklausturs. Um byggð í Viðey
fram á 18. öld. (1993) bls. 88–93. Ónstofur hafa að líkindum verið nánast eins og yfirbyggð eld-
stæði byggðar út úr helstu bæjarhúsum og séð þeim fyrir hita. um ónstofur og tengsl þeirra við
þróun baðstofunnar er margt enn á huldu.
9 Híbýlahættir á miðöldum, bls. 73–7.
10 Þessa úttektaraðferð Harðar má kalla byltingu í rannsóknum á torfbænum. Sjá sérstaklega
Hörður Ágústsson. Laufás við Eyjafjörð: staðurinn, Rvk. 2004. Í myndgervingum og túlkunum
á úttektunum nýttust hæfileikar Harðar sem myndlistarmanns til fulls og gæddu niður-
stöður hans miklum trúverðugleika. Einn galli við þessa aðferð er að nýtilegar úttektir er helst
að finna um prestsetur og einstaka höfuðból. Kjölfestan í innlendum byggingararfi er þó
væntanlega ekki síður til staðar í stærri og smærri húsakynnum almennings, en um þau eru
skjöl og skrif af afar skornum skammti. Fjölbreytni og fegurð þessara bæja birtist hins vegar á
ljósmyndum þegar líður fram til loka nítjándu aldar og í byrjun þeirrar tuttugustu.
11 Hörður eykur raunar nokkru efni við efnið í kaflanum „Torfbærinn“ í bókinni sinni Íslensk
byggingararfleifð I. Ágrip af húsagerðarsögu 1750–1940 (Húsafriðunarnefnd 2000). Ekki
verður þarna vart teljandi breytinga í afstöðu til þróunar og uppruna baðstofunnar og íslenska
bæjarins. Þó ber að nefna að svo virðist sem örli á efasemdum hvað varðar byltingarkennd
áhrif séra Guðlaugs í Vatnsfirði á húsagerð, en Hörður fullyrðir þó hikstalaust: „Guðlaugur er
í rauninni upphafsmaður og höfundur hinnar svokölluðu sunnlensku gerðar sem ráðandi varð