Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Síða 125

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2014 · 1 125
um iðnaðarmenn og handverksmenn af
ýmsu tagi sem sóttu menntun sína til
Hafnar. Hér kemur til dæmis fram að á
19. öld námu alls 270 smiðir iðngrein
sína í Kaupmannahöfn, en jafnframt
sóttu landsmenn þangað til að nema
prentverk, málaraiðn, ljósmyndun,
klæðskeraiðn, hattagerð og saumaskap,
járnsmíði, úrsmíði, skósmíðar, gull- og
silfursmíði, bakaraiðn og bókband, svo
það helsta sé nefnt. Eins og nærri má
geta er þetta mikil saga og þau gífurlegu
áhrif sem nám þessa fólks hafði á iðn-
væðingu Íslands og alla framþróun í
þjóðfélaginu blasa við.
Fólk sagði ég, því þótt karlaslagsíðan
sé allmikil framan af þessari sögu, af
eðlilegum ástæðum því konur fyrri tíma
voru ekki taldar eiga mikið erindi út fyrir
landsteinana, þá koma þær smám saman
inn í seinna bindið. Fyrsta konan sem
lýkur iðnnámi er Ásta málari árið 1907,
þekkt af endurminningum sínum sem
Gylfi Gröndal skráði og frásögnum Þór-
bergs af störfum fyrir hana rigningasum-
arið mikla, en athyglisverð er líka sagan
af Ragnheiði Berthelsen sem lærir til
snikkara í Höfn fyrir aldamótin 1900 og
lýkur svo prófi í húsgagnasmíði, og er á
þeim tíma eina konan bæði í Kaup-
mannahöfn og Reykjavík sem vinnur þar
að iðngrein sinni. Þá er vikið að þeim
löndum okkar í Höfn sem sannarlega var
þagað um og séð til að kæmust lítt inn í
söguna, en það voru fátækar alþýðustúlk-
ur sem stórbændur eða höfðingjar gerðu
barnshafandi og sendu þær svo utan. Eitt
slíkt launbarn var Emil Jörgensen,
skírður eftir Emil Nielsen stýrimanni
sem vék góðu að móðurinni, Mörtu
Eiríksdóttur sem varð snortin af hjálp-
semi hans. Emil Nielsen varð síðar fyrsti
forstjóri Eimskipafélags Íslands. Allur
gangur var á því hvort þessar stúlkur
skiluðu sér aftur til Íslands, sumar
ílengdust og áttu ekki allar góða vist.
Einn lærdómur af þessu ágæta verki
Guðjóns og Jóns er að löngu tímabært sé
að skoða rækilega hin miklu dönsku
áhrif á íslenskt hvunndagslíf opnum
huga. Þetta verk tæpir á mjög mörgum
þáttum sem brýnt er að rekja áfram og
gæti orðið liður í að endurmeta áhrif
Dana á líf okkar og starf hér á landi. Á
meðan sjálfstæðisbaráttan geisaði, og
löngum seinna hafa þau verið feimnis-
mál, „dönskuslettur“ hafa táknræna
merkingu og skírskota ekki bara til mál-
fars, og má skýra það sálfræðilega sem
minnimáttarkennd; þörf smáþjóðar fyrir
að réttlæta sig og stappa í sig stálinu. Af
hverju að réttlæta sig? Eitt snýr að lýð-
veldisstofnuninni árið 1944, en miklum
fjölda Dana þótti hún nánast rýtingur í
bak hersetinnar þjóðar og Íslendingar
hefðu betur beðið þar til stríðinu lyki og
haft af því meiri sóma. Einkum fannst
þeim framkoman slæm gagnvart kon-
ungi Íslands, Kristjáni 10., sem staðið
hafði í ströngu gagnvart Þjóðverjum og
verið þjóð sinni innblástur og fordæmi í
hersetunni. Ýmsir menntamenn hér-
lendis voru og þessarar skoðunar, en
máttu sín lítils þar sem lítið rými var
gefið til yfirvegaðrar rökræðu um slíkt
milliríkjamál, eins og jafnan á Íslandi.
Enda kom í ljós að Íslendingar kusu að fá
sitt frelsi samstundis, skiljanlega því hver
segir nei við frelsi?
Þessi tími er nú liðinn. Ástæðulaust
er að rækta með sér samviskubit vegna
þessa, en að sama skapi er mikilvægt að
við förum að meta Dani og margvísleg
góð áhrif þeirra á land okkar og lýð að
verðleikum. Nýlendutíminn er að baki.
Fjölmargir Danir settust hér að og gerð-
ust Íslendingar og gjarnan mætti huga
meira að þeim þætti Íslandssögunnar –
sögu Dana á Íslandi. Vel mættum við
minnast þess oftar hversu vel Danir
reyndust okkur í handritamálinu og er
þeim til ævarandi sóma. Það er einstakt