Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Síða 129

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2014 · 1 129
legrar skilgreiningar á íslensku landslagi
var heftið Ísland í myndum, sem út kom
1906. Hugmyndina reifaði Sigfús hins
vegar miklu fyrr, eða 1872, í texta sem
hann sendi Jóni Sigurðssyni. Textinn var
hluti af boðsbréfi til söfnunar áskrifenda
að 100 prentuðum ljósmyndum sem
gefnar yrðu út í 25 mynda syrpum. Sig-
fús lýsir því yfir að hann hyggist taka
myndir „af þeim stöðum á Íslandi, sem
annaðhvort hafa einhverja sérstaklega og
einkennilega náttúrufegurð til að bera,
eða sem í sögulegu tilliti eru merkastir.“
Eins og Inga Lára segir kölluðust þarna á
„tvö ólík sjónarhorn, annars vegar nátt-
úran en hins vegar sögustaðir Íslend-
ingasagna“.
Þar nefnir hún til sögunnar kenning-
ar þýska heimspekingsins Johans Herder
(1744–1803), sem nutu mikillar hylli,
bæði á Norðurlöndum og í þýskumæl-
andi löndum. Herder taldi að náttúru-
legt umhverfi mótaði gerð íbúa, því voru
landslagsmyndir oft notaðar sem tákn
fyrir „þjóðareðlið“. Hvorttveggja ljós-
myndir og olíumálverk mátti nota til að
árétta þetta „þjóðareðli“, en jafnframt
voru þessar myndir taldar vitnisburður
um menningarlega og efnahagslega
stöðu þjóðarinnar (bls. 36).
Þótt ekki megi vanmeta áhrif fjöl-
prentaðra myndasafna útlendinga á borð
við Gaimard, Kloss og Emanuel Larsen,
þá er Sigfús er framar öðru „höfundur“
þessar er fagurfræðilegu og þjóðlegu
sýnar á íslenskt landslag. Þótt „hundrað
mynda útgáfa“ hans yrði ekki að veru-
leika í upprunalegri mynd, birtust lands-
lagsmyndir hans í vinsælum heftum
Ferðamannafélagsins, í erlendum
myndablöðum, á myndasýningum
þeirra Þorláks Ó . Johnson og Sigfúsar í
húsinu Glasgow 1883–84 og í áður-
nefndu hefti frá 1906, að ógleymdum
myndum sem seldar voru stakar á ljós-
myndastofu þeirra Daníels.
Óhætt er að segja að á árunum 1860–
90 hafi ljósmyndir Sigfúsar af Gullfossi,
Árhver, Geysi, Heklu, Goðafossi, Snæ-
fellsjökli, Skógarfossi og Þingvöllum
greypst inn í vitund þjóðfrelsissinnaðra
Íslendinga til frambúðar. Sérstaklega
varð áhrifamikil og lífseig sú mynd sem
hann dró upp af Þingvöllum, sameining-
artákni sjálfstæðisbaráttunnar og „stór-
kostlegasta, fjölbreyttasta … og fegursta
stað á Íslandi“ (Sigurður Guðmundsson
málari). „Þannig birtast okkur mosa-
vaxnar hraunbreiður sundurskornar af
gjám með útsýn yfir spegilslétt vatnið og
yfir til fjalla og speglun í vatni innan
hamraklettanna í Almannagjá eða útsýn
ofan af hamraveggnum á Hakinu yfir á
sléttur Vallanna“ … (bls. 37).
Niðurstaða Ingu Láru er að það hafi
orðið „hlutverk ljósmyndarinnar að
skapa hefð fyrir myndum og koma upp
myndmáli um Ísland og Íslendinga“ (bls.
40). Og að ljósmyndin hafi verið hinn
eiginlegi „fyrirrennari málverksins á
Íslandi.“ Tengslin blasa víða við, ekki
einasta í beinum tilvísunum þeirra Þór-
arins B. Þorlákssonar, Jóhannesar Kjar-
val og Jóns Helgasonar í landslagsljós-
myndir Sigfúsar, heldur einnig í því
hvernig „sérkennileg og einkennileg
náttúrufegurð“ og sögulegt ( og Íslend-
ingasögulegt) mikilvægi eru samtvinnuð
í verkum íslenskra landslagsmálara langt
fram á fjórða áratug 20stu aldar. Til að
mynda telur íslensk myndlistarsaga nú
hundruð Þingvallamynda með keimlíku
svipmóti og lýst er hér að ofan.
Framþróun mannamynda
En hafi Sigfús átt stóran þátt í að skapa
hefð fyrir „sérkennilega fögrum“ og
sögulega mikilvægum landslagsmálverk-
um á Íslandi, þá er líka eins víst að hann
og hinir fjölmörgu kollegar hans á land-
inu hafi með portrettljósmyndum sínum
einnig tafið framþróun málaðra manna-