Tímarit Máls og menningar - 01.11.2014, Qupperneq 55

Þ e g a r b l i n d g a t a n o p n a s t t i l a l l r a á t t a
TMM 2014 · 4 55
Gestakomurnar eru í sem stystu máli það sem kallað hefur verið blend­
ingur (e. hybrid) ólíkra bókmenntagreina. Þá á ég ekki við sögulegu skáld­
söguna og bréfasöguna sérstaklega heldur mótin sem verða með textum af
ýmsu tagi, ljóðum og nytjatextum, biblíusögum, kennsluritum, Íslendinga­
sögum, þjóðsögum, ævintýrum, ástarsögu og þroskasögu, svo fátt eitt sé
nefnt. Það er líka við hæfi. Átjánda öldin var öld alfræðinnar, ekki bara
hinnar frönsku og ensku; skemmst er að minnast Jóns Grunnvíkings sem
átti í bréfaskiptum við fjölda manns og viðaði að sér gögnum í alfræðirit sem
hann sá aldrei komast á bók.12
En best er sennilega að sneiða hjá orðinu blendingur. Það felur gjarnan í sér
þann skilning að bókmenntagrein sé lokað og afmarkað fyrirbæri með til­
tekið inntak; að auki er það oft notað í lýsingum á einangruðum einkennum
sem eiga að felast í texta en ekki í samhenginu sem öllu skiptir: vitsmunaferl­
unum og merkingarsköpuninni sem tengjast bókmenntagreinum, áhrifum
þeirra á lesendur og hvers menn vænta þegar þeir þykjast skynja þær eða
greina – í samræmi við þá menningu og félagsumhverfi sem þeir hrærast í.
Menn leggja í sem stystu máli oft slíkan skilning í orðið að þeir taka ekki
tillit til að bókmenntagreinar eru kvikt fyrirbæri.13
Líta má á bókmenntagreinar eins og vitsmunaskemu eða ákveðnar reglur
um skapandi ímyndunarafl sem menn nýta til að draga í dilka margs konar
skynjun, þekkingu og reynslu sem þeir verða sér úti um í síbreytilegri veröld.
Skemun eru þá þekkingarformgerðir sem menn hafa tileinkað sér – í tilteknu
samfélagi á tilteknum tíma. Þau eru litlar formgerðir sem þekking fólks er
felld í – t.d. uppskriftir (e. scripts) eins og „að taka strætó“ skemað – en
bókmenntagreinar heilu skemasöfnin sem sérhver höfundur sækir óspart til,
jafnframt því sem þau ákvarða hverju lesendur eiga von á andspænis text­
anum sem þeir eru að lesa.14 Á grundvelli skemasafnanna smíðar lesandinn
sér sinn söguheim og leggur í hann eigin þekkingu og reynslu – eins og ég
gerði hér að framan þegar ég sótti á víxl í heim biblíusagna, Íslendingasagna
og ævintýra – en stóð uppi með að útkoman varð ekki alltaf sú sem hefðin
gerði ráð fyrir: Sverðið breyttist í útsæði; öxin í matreiðslubók.15
En koma mætti líka á annan hátt að mótum bókmenntagreina í Gestakom­
unum. Þær vitna þar kannski ekki síst um það vitsmunaferli sem Gilles
Fauconnier og Mark Turner kalla blöndun; þá tilhneigingu manna að blanda
saman jafnt ólíkum hugtökum sem sviði tveggja eða margra hugsanlegra
heima þannig að blandan sem upp rís verði alný og opni aðra sýn en menn
væntu.16 Blöndun er að minnsta kosti eitt af því sem setur í ríkum mæli
mark sitt á söguna, á drjúgan þátt í ísmeygilegum húmor hennar og áleitinni
alvöru jafnframt því sem hún gefur henni allt að því áreynslulaust yfirbragð
18. aldarinnar þar sem nýju og gömlu ægði saman.
Í fyrsta skipti sem maður fær bókina í hendur, horfir á langan titilinn
sem virðist erfitt að fara með á einu andardragi, og myndina af stinnum
rótarávöxtunum þremur, ýtir það við skemasafni í kollinum á manni sem