Tímarit Máls og menningar - 01.11.2014, Síða 123

Á d r e pa
TMM 2014 · 4 123
hver gat gert aðra menn sér undirgefna
þótt það hafi naumast verið nema í
þröngum hópi fyrst í stað.
Eftir því sem maðurinn neytir meira
af skilningstrénu eða heilabú hans
stækkar, kemur sá hæfileiki til sögunn­
ar, sem við getum til hægðarauka kallað
einu nafni klókindi. Í Snorra Eddu er
það nefnt slægð þegar því er lýst hvernig
Loki Laufeyjarson var frábrugðinn
öðrum goðum. Á því þróunarstigi nýtt­
ist slægðin reyndar ekki enn til fulls í
baráttu við bændaguðinn Þór sem slóst
við náttúruöflin og tókst að fanga Loka í
laxlíki.
Áhrifaríkast var að sjálfsögðu, ef
kraftur, klókindi, frekja og valdafíkn
gátu farið saman, og það hlaut stöku
sinnum að gerast. Þá var komið efni í
foringja sem hafði lag á að afla sér auð­
æfa á kostnað fjöldans sem síðan mátti
endurnýta til að auka enn völd sín og
munað. Um leið höfðu slíkir menn ein­
att vit á því að velja sér snjalla ráðgjafa.
Aðra verðleika þurftu ráðamenn í raun­
inni ekki að hafa til að halda völdum og
velsæld sinni. Þessir foringjahæfileikar
komu oft einna skýrast í ljós í stríðs­
átökum, enda heita höfðingjar á fornu
þróunarstigi oft herstjórar.
Valdatækni
Einsog áður sagði finnast ekki beinar
heimildir um þær aðferðir sem höfð­
ingjar beittu í öndverðu til að komast til
auðs og valda og halda þeim. Þær hafa
að sjálfsögðu verið breytilegar eftir stað­
háttum. Þegar þeir koma fram í ljós sög­
unnar, eru tvennskonar valdatæki þó
jafnan sýnileg.
Annarsvegar er hervald, sem saman
stendur í fyrsta lagi af lífverði höfðingj­
anna, sem einkum er ætlað að verja þá
fyrir hugsanlegri áreitni hins arðrænda
lýðs. Í öðru lagi er lausaher, sem ráða­
menn kalla öðru hverju saman, einkum
til að ræna eða skattleggja önnur land­
svæði, ellegar til að verja eigið svæði og
stjórn sína gegn viðlíka árásum frá
ágjörnum valdsmönnum annarra
svæða. Áður en unnt var að skipuleggja
öflugan her, þurfti að sjálfsögðu að
finna upp og þróa vopn. Til þess nýttu
höfðingjarnir sér snjalla og hugmynda­
ríka smiði eða nýttu fjárgetu ríkisins til
að kaupa vopnin úr öðrum áttum.
Hinsvegar höfðu valdsmenn oftast
við hlið sér einhverskonar trúarleiðtoga
með dularljómandi helgisiðum sjálfum
sér til halds og trausts. Höfuð verkefni
þeirra var að réttlæta gagnvart fjöldan­
um sérstöðu og forréttindi hins ráðandi
hóps og yfirhöfðingjans, hvort sem
hann nefndist konungur, jarl, fursti,
emír, soldán eða keisari.
Trúarbrögð eru upphaflega ekki
annað en sakleysislegar tilgátur manna í
viðleitni þeirra og djúpstæðri löngun til
að skilja ýmis flókin fyrirbæri náttúr­
unnar. Slíkt má til að mynda lesa á
skemmtilegan hátt í formála Snorra
Eddu þótt hún sé ekki ýkja gömul í
menningarsögunni. Þessa einlægu for­
vitni og þörf almúgans tóku klókir
valdsmenn smám saman að hagnýta sér,
og í samráði við hugmyndaríka kenn­
ingasmiði sem ósjaldan nefndust spá­
menn voru búin til og þróuð trúarkerfi
sem gátu verið mjög breytileg frá einu
ríki eða tímabili til annars, ekki síst á
fjölmennum svæðum einsog Indlandi
með guðahugmyndum á borð við Indra,
Brahma, Visnú, Siva, ellegar Kína þar
sem einna mest bar þó á hlýðnihyggju
Konfúsíusar eftir að sögur hófust.
Hvað sem öðru leið voru trúarkenn­
ingarnar jafnan til þess sniðnar að inn­
ræta lýðnum, að vald höfðingjanna væri
ættað frá æðra máttarvaldi sem með
engu móti mátti vefengja. Þær voru
jafnframt látnar réttlæta ýmislegt mis­
rétti svosem þrælahald, misskiptingu