Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2020, Page 25

STeFÁN ÁGÚSTSSON
24
Hann hafði andstæðinga sína alla undir og virðist sem gagnrýnisröddum
hafi fækkað eftir því sem leið á feril hans. Naut hann almennrar virðingar og
gegndi stöðu rektors við Háskóla Íslands þegar hann lést árið 1928.57
Þrátt fyrir að guðspekin hafi ef til vill verið nærri meginstraumnum
á fyrstu áratugum síðustu aldar var afstaða Þórbergs gagnrýnin og segist
hann aldrei hafa tekið kenningum guðspekinnar sem heilögum sannleika,
heldur reynt að renna stoðum undir þær með spíritisma og þróunarkenn-
ingu Darwins. Hann lýsir því með þessum hætti í Meisturum og lærisveinum:
Á yfirborðinu hafði ég oft virst trúhneigður eða réttara sagt: Að
vera sannfærður um hluti sem ég hef engar sannanir fyrir. en þetta
var að eins á yfirborðinu og oftast beinlínis tilbúið til þess að kom-
ast í fjörugar viðræður við fólk af gagnstæðri skoðun.[…] en undir
niðri hefi ég æfinlega efað allt sem ég fékk ekki sannanir fyrir. Svo
var einnig um flest í guðspekinni […]. Ég var klofinn milli efa og
sannfæringar. Og mér gramdist það oft við guðspekinga hvað þeir
skágengu vísindalegan hugsanagang og sannanir.58
Þess má víða sjá merki í verkum Þórbergs að hann var ekki sáttur við framgang
og afstöðu forvígismanna guðspekinnar. Bréf til Láru vakti gríðarlega athygli
á sínum tíma, ekki síst fyrir vægðarlausa gagnrýni skáldsins sem beindist í
ýmsar áttir, meðal annars að stefnu þeirra sem fóru með völd innan guð-
spekihreyfingarinnar. Hann telur þá fulla af hræsni; þeir séu smáborgaraleg
klíka og trú þeirra á nöfn og titla sé orðin að blindri hjáguðadýrkun.59 Það
breytir þó ekki því að hann telur margt í kenningum guðspekinnar stand ast
skoðun og virðist halda tryggð við hana ævilangt sem órofa hluta af þeirri
heimsmynd sem hann kom sér upp. endurholdgunarkenningin, lýsingar á
hinum mismunandi tilverustigum og bræðra lags kenningin voru þeir þættir
sem Þórbergur var sannfærðastur um.60
Guðspeki og náttúrutrú í Steinarnir tala: Hin dauða náttúra
Náttúrutrú er það kallað þegar fyrirbæri náttúrunnar eru gædd lífi, sál og
persónu leika eins og fyrr var drepið á. Mannfræðingurinn edward Burnett
Tylor skilgreindi náttúrutrú þegar árið 1871 sem heimssýn þar sem ekki er
57 Sama heimild, bls. 9–13.
58 Þórbergur Þórðarson, Meistarar og lærisveinar, bls. 78–79.
59 Þórbergur Þórðarson, Bréf til Láru, Reykjavík: Mál og menning, 1982, bls. 38.
60 Þórbergur Þórðarson, Meistarar og lærisveinar, bls. 67.