Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2020, Page 83
AðAlSTEINN EYÞóRSSON OG BERGljóT SOFFÍA KRISTjáNSDóTTIR
82
eiginlegt með þeim sem vildu gera málfræði að náttúruvísindum. líklegt
má telja að áhugi hans á þjóðfræði og menningarsögu hafi átt drjúgan þátt í
því hve mikla áherslu hann leggur á „vísindalega“ skráningu og fullvíst er að
Þórbergur leit ekki svo á að þróun tungumála réðist af „blindum“ náttúru-
lögmálum sem einstaklingar hefðu engin áhrif á. Þetta má fullyrða í krafti
ummæla sem hann lætur falla í greininni „Nýtt skilningarvit“ sem birtist í
Alþýðublaðinu í desember 1926 og janúar 1927 og birta skýra sýn á þróun
tungumála og orsakir málbreytinga:
Hin mæltu mál mannkynsins eru að miklu leyti til orðin af blindum
tilviljunum. Þau eru samsafn af steinaldarleikföngum villimanna og
listasmíðum fárra vitringa, sem hafa gert heiminn ruglaðan með
því að hugsa. [...]
Öll málfræði hinna mæltu mála er moldviðri af tilviljunum og
tiktúrum hinna heimskustu, sem málin mæla, því að hinir vitrari
bera orðin að jafnaði „rétt“ fram, „tala rétt mál“, sem svo er kallað.17
Þórbergur tekur síðan kostulegt dæmi um það hvernig nýjungar verða til
– og ekki er laust við að þessi útlistun tali beint inn í málvöndunar- og máls-
pjallaumræðu samtímans:
Eitt sinn fann einhver íslenzkur einfeldningur upp á því að segja:
mér langar í meira dilkakjöt; honum dreymdi, að hann væri að
éta sýlspekaðan makka af nýafslegnu stóðhrossi vestan undan
Snæfells nesjökli; heyrðu mér, hvalur rak norður í Grunnuvík við
Ísafjarðar djúp. Enn þá teljum við slíkar „tilviljanir“ málvillur, og
íslenzku kennarar munu leiðrétta þær í stílum nemenda sinna,
þótt flestar þeirra séu orðnar sorglega algengar í mæltu máli.
En hvað stendur það lengi? Eftir eina öld verða þessar tilvilj-
anir einfeldningsins orðnar fastar málvenjur um þvert og endilangt
Ísland, málvenjur sem hermihneigð þekkingarskortsins og vald
vanans hafa þá skapað löghelguð réttindi í vandaðri ræðu og riti.18
Alþýðublaðsgreinin er rituð til að sannfæra lesendur um yfirburði esperanto
yfir „hin mæltu mál mannkynsins“ en hér fer ekki milli mála að höfundurinn
17 Þórbergur Þórðarson, „Nýtt skilningarvit“, Ýmislegar ritgerðir I, Reykjavík: Mál og
menning, 1983, bls. 76–101, hér bls. 77. Greinin birtist upphaflega í Alþýðublaðinu í
sex hlutum 15., 16, og 28. desember 1926 og 4., 21. og 22. janúar 1927.
18 Sama stað, bls. 77–78.