Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2020, Síða 172
HaNS æR OG KýR
171
kjölfar skilnaðarins þyrmir yfir Gest og í örvæntingu sinni leitar hann hugg-
unar í faðmi annarrar konu – fráskilinnar móður.
Þráðurinn er tekinn upp að nýju í Svari við bréfi Helgu. Samband Bjarna
við móður sína er hvergi beinlínis rætt, en það má lesa söknuð, missi og jafn-
vel viðveruleysi móður þegar Bjarni samsvarar sig gimbli í kvæði: „Þegar ég
sá gimbil ágjarnan í næring frá móður sinni, sá ég sjálfan mig í honum og
hvernig segir ekki í þjóðstefinu forna: Gimbill yfir götu rann / hvergi sína
móður fann, / þá jarmaði hann.“34 Þeim Bjarna og konu hans Unni verður
ekki barna auðið og því einkennist fjölskylda þeirra og skoðun móðurhlut-
verksins af ófullnægju. Bjarni og kona hans eru sveitafólk og því er frjósemi
og fjölgun mikilvæg afkomu þeirra og öllu átakanlegra en ella að þau geti
ekki aukið kyn sitt. Kona Bjarna lítur af þessum sökum á sig sem gallagrip,
„gamlan gemling“, og gerist þung í skapi, sem tekur sinn toll af hjónabandi
þeirra.35 Samlífi þeirra hjóna er reyndar ekkert og sá dagur rennur upp að
Bjarni finnur löngunum sínum svölun í faðmi annarrar konu. Sú verður
þunguð eftir hann en í stað þess að hlutverki Bjarna verði loks fullnægt eykst
kröm hans að hálfu þar sem hann getur ekki opinberað faðernið. Þau áttu
víst barnið í meinum. Konan er gift og Bjarni kvæntur, en ekki hvort öðru.
Svar við bréfi Helgu er í raun saga um brostna fjölskyldu, ást í meinum og
tryggðarof því það skrifar – svo ekki sé skafið af því – maður til frillu sinnar
sem gat honum barn í lausaleik. Það er óvíst hvar rætur hjónabandsörðug-
leika Bjarna liggja, hvort þær séu fólgnar í villuspori hans eða hvort þær
felist í lundarfari Unnar, konu hans. Þótt talsvert sé gert úr því að Unnur sé
gröm vegna þess að hún grunar Bjarna um að girnast konu náunga síns er
einnig látið að því liggja að ólundin hafi blundað í henni alla tíð og Bjarni
spyr sig: „Var þetta ef til vill geðið harðnaða sem alltaf bjó undir og ég hafði
haft veður af, sem braust út að lokum“.36
Af ósýnilegum harmi
Þunglyndi liggur eins og rauður þráður gegnum höfundarverk Bergsveins.
Í Landslag er aldrei asnalegt segir til að mynda á einum stað: „Mennirnir
hafa skáldað með sér þetta svokallaða samfélag. Jafnframt þessu hefur engin
ekki ljós fyrr en í lok fyrsta hluta bókarinnar fyrir millikaflann „Gullaldarkýrin“
en í þeim kafla skilur kona Gests við hann. Þannig verður speglun þessara tveggja
skilnaða enn átakanlegri.
34 Bergsveinn Birgisson, Svar við bréfi Helgu, bls. 27.
35 Sama rit, bls. 12.
36 Sama rit, bls. 9.