Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2020, Page 175
KJaRTaN MÁR ÓMaRSSON
174
því að bækur hans séu skrifaðar í uppeldislegum tilgangi líkt og hugarfars-
legur búnaðarbálkur; eða, sem leið til þess að smygla tilgátum hans í hugar-
hirslur lesenda. Í öllum bókum Bergsveins má finna fyrir persónur sem eru
hálfgerðir siðapostular, hrópendur í eyðimörkinni, sápuboxarar eða hrein-
lega menn sem eru óhræddir að viðra skoðanir sínar umbúðalaust.
Hann kom maður ljótastur til Ilíonsborgar
Landslag er aldrei asnalegt er frásögn um líf nokkurra trillukarla í deyjandi
sjávarplássi og þar beinist gagnrýnin óhjákvæmilega að baráttu íbúa þess
fyrir lifibrauði sínu. Það er svo álitamál hvort lesandi kjósi að líta á þá um-
ræðu sem einhvers konar menningarbölsýnan áróður eða hreinlega raun-
sæislega staðreynd sögutíma bókarinnar, þótt vissulega geti þetta tvennt
hæglega farið saman. Burt séð frá því vokir samfélagsgagnrýnin líkt og solt-
inn fugl yfir bókinni og á sínar helstu málpípur í tveimur persónum; annars
vegar honum Gusa, afabróður Halldórs, sem er eins konar föðurímynd hans
og höfðingi þarna í firðinum, en hins vegar prestinum Sólmundi. Prestur
minnir óneitanlega á Jón Prímus – líkt og allir fríþenkjandi guðsmenn sem
sigldu í kjölfar Kristnihalds undir Jökli – í því að hann aðhyllist fremur eigin
náttúrutrú en afkrubbaðar kennisetningar kirkjunnar.47 Hann er brjóstgóður
en óvæginn samfélagsgagnrýnandi og jafnaðarmaður. Prestur segir:
Fyrir mér eru aðeins til tvær tegundir manna í pólitíkinni, það eru
sparkíliggjandimenn og sósíalistar […]. Þessir sparkíliggjandimenn
trúa á eitt og það er þetta: Ef maður græðir á því, þá er það satt og
rétt.48
47 Prestar hafa lengi fengið misjafna meðferð í íslenskri bókmenntasögu og kannski
einna versta þegar raunsæisstefnan var upp á sitt besta. Raunsæishöfundar á Norður-
löndunum deildu oft á andans menn fyrir spillingu og hræsni og þar voru íslenskir
raunsæishöfundar ekki undanteknir. Þar má nefna sögur Gests Pálssonar Kærleiks-
heimilið (1882) og Vordraumur (1888) þar sem prestur og guðfræðinemi eru sýndir í
varhugaverðu ljósi, sem fulltrúar hins tvöfalda siðgæðis. Sjá Guðni Elísson, „From
Romanticism to Realism“, A History of Icelandic Literature, ritstjóri Daisy Neijmann,
Lincoln og London: University of Nebraska Press, 2006, bls. 308–357.
48 Bergsveinn Birgisson, Landslag er aldrei asnalegt, bls. 43. Einhverra hluta vegna
verður mér alltaf hugsað til þess þegar Júel Júel Júel traðkaði á andliti Ólafs Kára-
sonar þegar ég heyri orðið „sparkíliggjandimenn“ og þess sem kerlingin í eldhúsinu
sagði við Ljósvíkinginn á eftir: „Það er aumur stórhöfðingi sem hefur ekki kjark til
að sparka í andlitið á fátæklingi án þess að taka upp budduna á eftir“. Halldór Lax-
ness, Heimsljós, Reykjavík: Vaka Helgafell, 2002, bls. 245.