Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2020, Side 176

HaNS æR OG KýR
175
Presturinn er vígreifur andófsmaður allrar efnishyggju eins og hún leggur
sig. Hann er ekki aðeins málsvari sinnar stéttar heldur andans yfirleitt, sem
verður ljóst þegar það opinberast að eitt sinn var hann skáld og þjónaði and-
anum á annarri hæð. Sólmundur hlúir sökum þess að mannlegum, jafnt sem
heilögum anda og fær að láta móðan mása nokkuð óáreittur verandi nokk-
urs konar sérvillingur. Geðheilsa hans hangir mestan part bókar á bláþræði
sem slitnar í lokin. Frá þessum andans manni streymir raunarolla samtímans
hindrunarlaust og viðkvæðið er yfirleitt að „manneskjan í manndýrinu [sé]
að deyja“.49 Tölur prestsins líða þó fyrir þá sök að hann er kómísk persóna
og því mun lesandi ávallt taka orðum hans með hæfilegum fyrirvara. Það er
eftir sem áður beittari og djúpristari gagnrýni sem tifar um síður bókarinnar.
Þrátt fyrir að nærtækast sé að líta á Halldór Benjamínsson sem aðalper-
sónu Landslag er aldrei asnalegt spilar önnur persóna hennar nokkuð afdrifa-
mikið hlutverk. Gusa [Dufgus Tímóteusarson] mætti kalla helstu táknmynd
verksins. Færa mætti rök fyrir því að Gusi sé fjarðarmenningin holdgerð,
til dæmis hefur Halldór á orði að honum finnist „sem Gusi hafi verið hér
næstum síðan Guð þrýsti fingrinum niður í hálfstorknað vax landsins, benti
oní fjörðinn og sagði: Hér skal vera líf!“50 Dufgus fæðist í firðinum, lifir þar
og deyr. Líf hans er nátengt „lífi“ sjávarbýlisins. Gusi er fánaberi sjósóknar-
ans, þess sem á ekki aðra guði en fiskinn, þess sem hefur salt í skegginu, eld
í augum og ólgandi sjó í æðum. Hann er á sömu leið ímynd heimsmyndar
sem er að líða undir lok á okkar tímum. Það er Gusi sem spyr hvorki kóng
né prest hvort hann megi sigla og missir sökum þess veiðileyfið fyrir að fiska
á bannhelgi. Málsbætur hans voru að „í íslensku stjórnarskránni stæði svart
á hvítu að fiskurinn kringum landið væri eign Íslendinga allra og ætti að nýta
til að halda uppi byggð í landinu […] þeir væru að banna mönnum að bjarga
sér.“51 Gusi er nefnilega flekklaus af stofnanavæðingu þjóðfélagsins og sér
lengra en ofan í vasann eða veskið.52 Hann er einn af milljón líkt og Bjarni
á Kolkustöðum.
49 Bergsveinn Birgisson, Landslag er aldrei asnalegt, bls. 146.
50 Sama rit, bls. 10.
51 Sama rit, bls. 97.
52 Manni er innanhandar að ímynda sér að frjáls sjósókn Gusa feli í sér gagnrýni á
kvótakerfið sem einhverjir vilja meina að hafi snúist upp í kapítalískt einokunarkerfi.
Bergsveinn drepur til dæmis á þetta í Handbók um hugarfar kúa: „[É]g meina, fisk-
kvótar sem heilt byggðarlag hefur búið til og unnið fyrir eru seldir á einum eftir-
miðdegi í Reykjavík í vasa nokkurra“ (bls. 65–6). Þar að auki er áhugasömum bent
á dagblaðaskrif Bergsveins um smábátaútgerð á Íslandi „aðför að þjóðmenningu“,
Morgunblaðið, 30. ágúst 1997, bls. 28.