Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2020, Síða 183

KJaRTaN MÁR ÓMaRSSON
182
hugsunarkerfi franska mannfræðingsins Claude Lévi–Strauss sem komst að
þeirri niðurstöðu í gegnum goðsögurannsóknir sínar að maðurinn skynjaði
heiminn í andstæðum tvenndum. Með því móti falla sveitin og Ísland í einn
dálk en borgin og Bandaríkin (sem táknmynd um innreið kapítalismans
og nútíma neyslu– og efnishyggju) í annan. Reykjavík er því ekki aðeins
borg heldur er hún táknmynd fyrir hugmyndafræðilegt landnám Banda-
ríkjamanna.79 Á öldutoppi þessarar nútímavæðingar samfélagsins, og þeirra
breyttu lifnaðarhátta sem fylgja í kjölfarið, situr Reykjavík og verður eins
konar táknmynd, suðupottur nýrra tíma og nýs gildismats. Í Svari við bréfi
Helgu segir:
Það væri svo sem ásættanlegt að búa í borg, ef fólk yrði ekki unn-
vörpum svona leiðinlegt af að búa þar. Meiraðsegja endurnar á
Tjörninni, sem fá allt upp í gogginn á sér, missa geislan sína og
persónuleika […] Endurnar á Tjörninni hafa orðið alveg eins og
fólkið, dauflegar afætur sem bítast um það sem til þeirra er kastað.80
togreita sem ríki milli sveita og bæja. „ýmsum þótti velferð þjóðarinnar í hættu, ef
sá grundvöllur í sveitunum, sem tilvera hennar hafði hvílt á um aldir, brysti í sundur
og þjóðfélagsstarfsemin ætti að flytjast yfir í bæina, þar sem aðallega yrði drottnandi
erlend tíska. Í öðru lagi sköpuðust átök milli þeirra sem vildu halda áfram sem fastast
við þjóðlega erfðavenju og hinna, sem vildu mest frjóvga þjóðlífið áhrifum erlendis
frá.“ Kristinn E. andrésson, Íslenskar nútímabókmenntir 1918–1948, Reykjavík: Mál
og menning, 1949, bls. 34–35.
Í mörgum verkum þess tíma má sjá þessa togstreitu greinilega þar sem „þrá eftir
óbrotnu lífi í skauti sveitarinnar og svo aftur seiður borgarljósanna þar sem margvís-
legar syndir eru drýgðar“ takast á. Sjá Guðmundur andri Thorsson (ritstjóri), Íslensk
bókmenntasaga IV, Reykjavík: Mál og menning, 2006, bls. 14. Eins: „Sumir höfundar
lögðu mikla áherslu á þátt bænda í íslenskri menningu; þeir aðhylltust umfram allt
innlenda hefð og hneigðust frekar til innilokunarstefnu en opingáttarstefnu“, Sig-
urður Nordal var til að mynda þeirra á meðal. Árni Sigurjónsson, „Sagnagerð á
þriðja áratug aldarinnar“, Íslensk bókmenntasaga IV, bls. 26.
En svo voru aftur á móti líka til þeir sem tóku þessari þróun og þeim módernísku
straumum sem henni fylgdu höndum tveim og má þar á meðal nefna menn eins
og Laxness sem ritaði Vefarann mikla frá Kasmír (1927) á þessum tíma og Þórberg
Þórðarson sem skrifaði Bréf til Láru (1924). Hvort tveggja eru þetta módernísk verk.
Einnig er vert að minnast á höfunda sem komu síðar upp, til dæmis Indriða G. Þor-
steinsson sem skrifar 79 af stöðinni árið 1955; eða Jakobínu Sigurðardóttur og Ólaf
Jóhann Sigurðarson sem lýsa því í bókum sínum Lifandi vatnið (1974) og Drekar og
smáflugur (1983) hvernig „sú sveit sem bændur bjuggu til með nýju vélunum var ekki
sú sama og menn höfðu yfirgefið.“ Sjá Dagný Kristjánsdóttir, Íslensk bókmenntasaga
IV, bls. 437.
79 Sjá Kjartan Már Ómarsson, „Týndi sonurinn. Hugleiðing um líkneski Leifs heppna
Eiríkssonar“, Ritið 1/2015, bls. 57–84.
80 Bergsveinn Birgisson, Svar við bréfi Helgu, bls. 73.