Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2020, Qupperneq 258

PóSTHÚMAnÍSkIR DRAuMAR
257
Hér er vert að benda á að í lok bókar Thomasar Manns viðurkennir Tóníó
kröger fyrir vinkonu sinni, myndlistarkonunni lisavetu Ivanovnu,98 að „hið
borgaralega“ í fari hans, sem hefur togast af miklu afli á við listrænt eðli hans,
lýsi í raun ást hans á meðbræðrum og –systrum sem sé einmitt mikilvægasti
þáttur listsköpunarinnar. Hannelore Mundt telur að þarna stígi Mann mikil-
vægt skref, fagurfræðilega séð, í átt frá lífsfyrirlitningu og í átt að tilfinninga-
legri þátttöku í lífinu, af löngun til að skapa, ekki listarinnar vegna heldur til
að ná sambandi við aðra.99 Að sama skapi geta listamenn Gyrðis ekki flúið
vitneskjuna um að þeir eru hluti af stærri heild. Rithöfundurinn segist vita „að
maður er varla maður sjálfur nema í einhverskonar samspili við annað fólk,
svo mótsagnakennt sem það er“ (Sg. 19) og kemst að þeirri niðurstöðu að:
„Ekkert frost á hnettinum jafnast á við alkul manneskju sem snýr við manni
baki.“ (Sg. 131) Það hafa listamennirnir allir gert við konurnar sínar (og að
sama skapi hafa þær snúið við þeim baki) en eins og tónsmiðurinn orðar það
tekur það „grunnhljóminn úr öllu saman“ svo hann verður alls ekki viss um að
hann sé „yfirleitt hér eða nokkurstaðar“ (Sm. 111). Það vantar jarðtenginguna
sem fylgir því að vera meðvitaður um sjálfan sig í líkama tengdum öðrum
líkömum, í sífelldu samspili og flæði, svo hann verður „líkt og kyrrsettur, bæði
í lífinu og tónlistinni“ (Sm. 118). Aðeins í slíku flæði má í raun og veru upp-
lifa stóíska sáttina sem ríkir í áðurnefndri smásögu Gyrðis, „Farþegum“, þar
sem á ferjufarþega sækja draumar sem yfirleitt myndu vekja með fólki óör-
yggi og óhugnað en hann heyrir jafnframt rödd sem talar „lágt og mildilega
í eyra hans“ og honum líður „allt í einu mjög vel“.100 Röddin berst honum
áfram eftir að hann vaknar og hann finnur að hann er ekki einn. lýsingin
minnir á barn í móðurkviði sem heyrir æðaslátt og greinir rödd móðurinnar,
enda skiptir ekki máli þótt skilaboðin séu óskiljanleg: „Hann fann nærveruna
í myrkrinu, hlustaði á röddina án þess að verða nokkru nær um það hvað hún
var að segja.“101 Í „Farþegum“ má því ekki aðeins sjá vott af tímabundinni sátt
við myrkrið og tómið sem rammar inn lífsferð okkar, markar upphaf þess og
endi, heldur einnig við óljós skil sjálfs og annarra. Á þann hátt mætast póst-
húmanismi og stóuspeki í verkum Gyrðis.
98 Í Tóníó Kröger er lisaveta Ivanovna málsvari tilfinningaríkra rússneskra bókmennta,
en frægar sögupersónur Dostojevskíjs og Pushkins báru þetta nafn.
99 Hannelore Mundt, Understanding Thomas Mann, university of Columbia, South
Carolina: South Carolina Press, 2004, bls. 64.
100 Gyrðir Elíasson, „Farþegar“, Milli trjánna, bls. 222.
101 Sama rit, bls. 222–223.