Andvari - 01.01.2003, Page 98

96
ÞÓRIR ÓSKARSSON
ANDVARI
ritinu afbragðsvel valið og ágætlega samið: „ísland farsælda frón“ væri
„ágætt og hrærandi“ (157), ritlingur Jónasar um eðli og uppruna jarðarinnar
„ágætur“ (160) og Sagan af Eggerti glóa eftir Tieck „óvenju falleg“: „Ég
vildi við fengjum nóg af slíku síðar meir þegar annað þrýtur“ skrifar hann
(161). Hann benti meira að segja á að með smærra letri hefði „fengist nóg
rúm fyrir svo sem tvær af Tiecks smásögum til“ (150) og ítrekaði þar með
rök sín fyrir þéttari blaðsíðum.
Ekki verður heldur séð að nokkur ágreiningur hafi verið með þeim Fjöln-
ismönnum um hugmyndafræðileg markmið tímaritsins en fyrir þeim gera
þeir skilmerkilega grein í aðfaraorðum fyrsta árgangsins. Það er ekki síst hér
sem afgerandi stefnubreyting þeirra félaga frá boðsbréfinu verður sýnileg.
Að vísu nefna þeir enn sem fyrr nytsemina sem einn af „leiðarvísum“ sínum
og skipa henni meira að segja í upphaf máls síns: „Allt sem í ritinu sagt
verður stuðli til eínhvurra nota“ (Fjölnir 1835: 8). Nú leggja þeir hins vegar
næsta litla áherslu á skemmtun eða dægrastyttingu en í stað slíkra atriða setja
þeir þrjú önnur og ólíkt háleitari: hið fagra, sanna og góða eða siðsamlega.
Öllum þessum atriðum eru gerð nokkur skil, þó fá nytsemin og fegurðin mest
rúm, jafnframt því sem bent er á tengsl þeirra innbyrðis, einkum afstöðu
síðastnefndu þáttanna þriggja til nytseminnar og skynseminnar.
Þeir fræðimenn sem fjallað hafa um Fjölni staldra jafnan við þessa fjóra
leiðarvísa tímaritsins og eins og getið var í upphafi þessarar greinar hefur það
verið nánast ríkjandi skilningur manna á síðari árum að hér leitist útgefendur
við að flétta saman þáttum úr upplýsingu og rómantík. Nytsemin sé í það
minnsta augljós arfur upplýsingarstefnunnar en fegurðin ættuð úr rómantík-
inni. Um hið sanna og góða eða siðsamlega hefur minna verið rætt. Heimir
Pálsson spyrti þessa þætti þó saman við nytsemina og hélt því fram að þeir
væru „miklu fremur einkenni upplýsingarstefnu en rómantíkur". Einungis
viðhorf Fjölnismanna til fegurðarinnar gæti án tvímæla skipað þeim á bekk
með rómantískum skáldum og spekingum álfunnar.13 Áður hafði Stefán Ein-
arsson einnig tengt saman hið sanna, siðsama og nytsama og eymamerkt
Tómasi Sæmundssyni.14
Fleiri hafa tekið undir þá skoðun að af þeim félögum hafi Tómas verið
langötulasti talsmaður upplýsingarviðhorfa eða nytsemishyggju. Eftir að
hafa vitnað í áðurnefnd ummæli þeirra Fjölnismanna um að allt sem sagt
verði í ritinu skuli stuðla til einhverra nota fullyrti Sigurður Nordal í grein
sinni „Stofnun Fjölnis“: „Þetta er rödd Tómasar“ (142). Þeir Jónas og Kon-
ráð eiga hins vegar að hafa borið mesta ábyrgð á fegurðardýrkuninni og
„rómantískum“ nýjungum í skáldskap. Af orðalagi Sigurðar Nordals virðist
jafnvel mega ráða að það hafi verið af einskærri tilhliðrunarsemi við félaga
sína - og þá trúlega fyrst og fremst Tómas - að „Jónas færist það í fang, að
skrifa „nytsama“ grein „um hreppana á íslandi“ í fyrsta árg. Fjölnis“ (143).