Andvari - 01.01.2003, Side 100

98
ÞÓRIR ÓSKARSSON
ANDVARI
Fegurðarfrœði Tómasar Sæmundssonar
Að öðrum ólöstuðum var Tómas Sæmundsson tvímælalaust helsti hugsuður
og hugmyndasmiður Fjölnismanna og sá þeirra sem hafði víðustu og
gleggstu yfirsýn um stefnur og strauma í evrópskri menningu samtímans.
Auk þess var hann sá þeirra sem lét eftir sig ýtarlegustu og fræðilegustu rit-
smíðamar um fagurfræði, skáldskap og aðrar listgreinar. Hér er einkum átt
við ýmsa kafla í Ferðabók hans sem mun að stærstum hluta tekin saman á
upphafsárum Fjölnis, 1834-1835.16 Margt þar er líka augljós frumdrög þess
sem síðar var unnið úr í ritstjómargreinum Fjölnis eða að minnsta kosti bein
hliðstæða þess hugmyndalega séð. Af umfjöllun Tómasar má glögglega ráða
að þeir höfundar sem hann leit helst til eru þeir þýsku heimspekingar sem
lögðu meginlínumar í rómantískri fagurfræði 19. aldar: Kant, Fichte, Schell-
ing og Hegel, að ógleymdum Schiller. Ekki ber þó að vanmeta líkleg áhrif
danskra samtímamanna Tómasar, einkum heimspekinganna F.C. Sibbems og
J.L. Heibergs. Þess má t.d. geta að á námsárum sínum í Kaupmannahöfn sótti
Tómas háskólafyrirlestra þess fyrmefnda um sálarfræði og þótti mikið til
þeirra koma.
Umfjöllun Tómasar Sæmundssonar um list og fagurfræði er í senn samfé-
lagsleg og heimspekileg. Hann hefur eina af slíkum umræðum sínum í Ferða-
bókinni á því að greina frá nokkmm helstu stéttum evrópsks samfélags, m.a.
veiðimönnum, bændum, handverksmönnum, hermönnum og stjómendum. I
framhaldi af því víkur hann máli sínu að vísindamönnum og snilldar-
mönnum, þ.e. listamönnum, og lýsir iðju þeirra og samfélagslegri nauðsyn.
Um þá síðamefndu segir hann að þeir taki „að nokkru leyti við þar sem hand-
verksmenn hætta og enda þar sem vísindamenn byrja“ (330). Listin „hefir
það af handiðnum að hún þarf útvortis og líkamligra meðala, þarf æfingar og
hagleika til að geta brúkað þau. Vísindunum er hún þar í áþekk að hún þarf
skynseminnar ráða og niðurröðunar“ (333). Þó er listin hvorug þessara
greina, hvorki iðn eða tækni sem lætur nytsemi eða tilgang hafa áhrif á útlit
þeirra hluta sem gerðir eru né óhlutbundin þekking eða rökhugsun sem
skeytir engu um fegurðarinnar hugsjón. Hún er sjálfstæð grein sem „fylgir
alleina skynseminnar reglum um það hvað falligt sé og hins sem verka megi
þægiliga eður óþægiliga á smekktilfinnunina": „Hennar hæsta lögmál er að
hefja allt sem hún tekur sér til verkefnis, hvört eftir sínu eðli, til hugsjónligrar
fegurðarmyndar" (333).
Með skrifum sínum flutti Tómas algjörlega nýjar hugmyndir um list og
listamenn inn í íslenska menningu, þar sem helstu viðmiðanir voru fagrar
alþjóðlegar menntir, snilld, fegurðartilfinning og fegurðarinnar hugsjón.
Ummæli hans um lista- og vísindamenn sýna kannski best hve róttækur hann
var í viðhorfum sínum, en hann fullyrti m.a. að þeir væru „aldeilis óþekktir