Freyr - 01.01.1955, Síða 131
kom heim með ærnar fyrir mjaltatíma rak
hann þær ekki inn, heldur stöðvaði þær
við kvíarnar. Lögðust ærnar þá brátt
og völdu sér stað til að leggjast — leguból.
Stundum voru ær hnappgengnar í haga
í þeim tilgangi að fá þær til að leggjast —
það var kallað að bœla þær. A lítt troðnu
graslendi sáust þá bœli eftir hverja á. Af
því er til orðin gátan alkunna:
Karl kom út um morguntíma,
taldi alla sauði sína
— þó sást enginn. —
Hann taldi bælin.
Sérstakur hluti kvíabólsins var nefndur
stöðull. Kýr, sem látnar voru liggja úti um
nætur, voru ekki reknar í fjós eða annað
áheldi til að mjólka þær, heldur mjólkaðar
úti — á stöðli sem kallað var. Eftir mjaltir
voru kýrnar vanar að liggja á stöðli þar til
þær runnu í haga.
Stöðullinn var eðlilega miklum mun
minni um sig en kvíabólið. Hann gat
einnig verið á öðrum stað, ef hentara þótti.
Látlaus en skýr mynd af kvíabólinu
geymist í þessari haglega gerðu vísu:
Kvölda tekur, sezt er sól,
sveimar þoka um dalinn.
Komið er heim á kvíaból
kýrnar, féð og smalinn.
Maður sér í huga ær og kýr liggja jórtr-
andi á Kvíabólinu, og smalann hallast upp
að þúfu eða kvíaveggnum, hvílandi sín
lúin bein.
Til forna hétu ær ásauðir, en kvíær og
kýr málnytupeningur. Mjólkin var til sam-
ræmis við það kölluð málnyta.
Fráfærur hafa verið tíðkaðar hér á landi
allt frá landnámstíð fram nokkur ár af 20.
öld. Reglur eru um þær settar í Þjóðveld-
islögunum (Grágás). Og ákvæði um fráfær-
ur eru í síðari lögbókum og fyrirmælum
stjórnarvalda á öllum öldum síðar. Áður
er getið hins forna mánaðarheitis — stekk-
tíð.
o
Ekki var sumarnytkun ásauða alltaf eða
eingöngu heima við bæi. Altítt var, að ær
(og líka kýr) voru hafðar í seli, langt frá
bæjum í afdölum og heiðalöndum, þar sem
kjarngróður var meiri en í heimahögum og
nytin (mjólkin) bæði meiri og kostbetri.
Um tíðkun selfara bera vitni fjölmörg
örnefni, sem tengd eru við orðið sel, svo
sem Selár, Seldalir, Selfjöll, Selásar og
mörg fleiri.
Mörg sel hafa einnig verið innan byggða-
marka eða í grennd við byggð. Um það
vitna þau bæjanöfn, sem hafa sel annað
hvort að forskeyti eða viðskeyti. Einhvern
tíma á öldum fyrr hafa þar verið aðeins
sel. Þegar fólksfjölgun varð og jarðnæðis-
skortur, hafa verið byggðir bæir á seljun-
um og þau tekin í tölu bújarða.
Á tímabili verzlunareinokunarinnar hafa
selfarir, til afdala og heiða, farið að leggjast
niður, og í vaxandi mæli eftir því sem
einokunin kreppti meira að hag búenda.
Það má marka af því, að undir lok henn-
ar, árið 1770, þegar Landsnefndin svokall-
aða var skipuð, var það eitt af verkefnum
hennar að athuga, hvar tiltækilegt væri að
endurreisa selfarir.
Mörg ævintýri í íslenzku þjóðlífi og þjóð-
trú hafa gerzt í seljum; sum kunn og skráð
en miklu fleiri ókunn og óskráð.
FREYR
fimratíu ára