Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 179

Freud og dulvitundin (oglistin)
177
Enn öðrum þykir skáldskapur allra (sálar)meina bót. Kannski það sé rétt, kannski
er skáldskapurinn okkar eini sanni sálgreinandi, ekki fólk af holdi og blóði sem
blótar goð á borð við Sigmund Freud eða er þjakað af oftrú á mátt lyfjanna.
Nú er sá yfirleitt gangur mála í vísindum að sættir nást fljótlega um meginfor-
sendur. En því er ekki að heilsa í sálarfræði og í sállæknisfræðum, hvað þá öðrum
mannvísindum. Því er engin fúrða þótt menn láti sér detta í hug að vísindin hafi
ekki enn náð því markmiði að skilja mannskepnuna og finna lækningu við hennar
sálarmeinum. Kannski geta vísindin ekki náð þessu markmiði, ef til vill hefúr
maðurinn víddir sem ekki verða skildar með tækjum vísindanna. Hér kann listin
að eiga leik á borði.
Vísindin efla vissúlega marga dáð en eiga ekki einkarétt á því. Skáldskapur getur
h'ka eflt margvíslegar dáðir, meðal annars með því að benda á nýja möguleika rétt
eins og heimspekin (en leikreglur mögu-leiksins eru frjálsari í fagurbókmenntum,
ekki endilega settar af skynseminni). Aðal skáldskaparins er að veita okkur innsýn
í mannh'fið, auka skilning okkar á því. Ekki með því að afla vitneskju um áður
óþekktar staðreyndir heldur með því að gefa okkur nýja og frjóa sýn á hvernig
tengja megi þær. Slíka sýn veitir skáldsaga Fjodors Dostojevskí, Glæpur og refsing,
því hún tengir staðreyndir um sekt, trú og sálarlíf með nýjum og áleitnum hætti.
Aðalsöguhetjan, Raskolnikov, drepur gamla okurkerlingu og telur sig hafa fúflan
rétt til þess arna. En dulvituð sekt heltekur hann, lamar hann, trúin ein getur bjarg-
að honum. Kannski þetta sé dagsatt, gildi um flesta menn. Dostojevskí bendir á
nýjan möguleika, endurhugtekur staðreyndir og endurlýsirþeim. En það er einmitt
það sem Maclntyre sagði að sálgreining gerði best!
Skáldskapurinn gefúr okkur tækifæri á að sjá hugsanir og tilfinningar manna
innanfrá um leið og hann veitir okkur vissa fjarlægð á þær. Tilfinning skáldaðrar
persónu eða mælanda í ljóði eru ekki tilfinningar lesandans, sú staðreynd gefúr
honum fjarlægðina. Og fjarlægð er ávísun á lágmarkshlutlægni, í fj arlægð getum
við séð hlutinn í heild sinni, séð formgerð hans, ekki ef við stöndum of nálægt
honum. Um leið getum við lifað okkur inn í tilfinningaheim skálduðu persónunn-
ar eða mælandans, séð veröldina frá þeirra sjónarhorni, með gleraugum skáldaðra
kennda (ég ræði þessi mál nánar í Stefáni 2004: 273-297). Þannig getur skáldskap-
urinn veitt okkur aðgang að hinu huglæga eins og menn upplifa það, áður en farið
er að skýra það með tilgátum taugah'ffræðinnar. Eins og menn muna þá sagði
Solms að til þess að staðsetja hið huglæga i heilanum verðum við að þekkja það
eins og það kemur fyrir af skepnunni. Án upplifúnar engin taugasálfræði.
Searle segir jú með réttu að hið dulvitaða hlyti að geta orðið meðvitað, sé það á
annað borð til. En eins og áður segir þarf það ekki að vera skýrlega meðvitað. Séu
dulvitaðar tilfinningar til þá er ekki ósennilegt að þær geti aldrei orðið meðvitaðar
með skýrum hætti.8 Enn fremur er líklegt að þessar tilfinningar séu óþægilegar
fyrir þann sem þær hefúr, hann reyni að bægja þeim frá sér með þeim afleiðingum
að þær bælist.
Sé til þekking sem er meira eða minna ómeðvituð má velta þeim möguleika
8 Ég játa að þetta er innsæisbundin hugmynd, ég get ekki röksmtt hana að neinu viti eins og
stendur. En það kann að standa til bóta. Svo kann staðhæfingin einfaldlega að vera sönn.