Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Page 120

Tímarit Máls og menningar
m. a. um Óðin, að hann mátti „vita 0rlgg manna ok óorðna hluti, svá ok at
gera mgnnum bana eða óhamingju eða vanheilendi, svá ok at taka frá mpnn-
um vit eða afl ok gefa gðrum44 (19). Þetta er kallað „fjglkynngi“ Óðins,
íþrótt hans, „er seiðr heitir“. Um stjúpmóður Dómalda segir, að hún „lét
síða at honum ógœfu“ (30). Þetta eru einu dæmin um orðin (ó)gœfa og
(ó)hamingja í Ynglinga sögu. Það er auðvitað alls ekki víst, að þau gefi
rétta hugmynd uin raunverulega merkingu og notkun þessara orða í heiðni.
Þau vitna aðeins um skilning Snorra, kristins manns 13. aldar, á gæfu og
hamingju í fornöld. Hilt er víst, þau fá með engu móti samrýmzt þeirri skoð-
un Hermanns, að ógæfan sé í íslendingasögum afleiðing af skapbrestum
mannsins sjálfs. Maðurinn verður hér seiðnum að bráð.
„Þegar höfundar Islendingasagna lýsa gæfuleysi manna, þá mun yfirleilt
enginn vafi vera á því, að þeir leggja svipaðan skilning í hugtakið gæfa eða
hamingja og tíðkaðist í ritum kristinna siðfræðinga. Sumir ógæfumenn
fremja lúalega glæpi, eins og til að mynda Gísli Súrsson, sem myrðir mág
sinn sofandi“ (85). Þessi orð Hermanns eiga að gefa í skyn, að ógæfa Gísla
sé honum sjálfum, eðli hans og skapbrestum, að kenna. En áður en við för-
um á vit „kristinna siðfræðinga“, væri líklega öruggara að athuga skilning
söguhöfundarins á málinu. Við verðum að líta á hugtakið ógæfa innan
ramma sögunnar sjálfrar og siðakerfis hennar. Þar er tvisvar talað um ógæfu
Gísla. Þátturinn um vist Gísla með Ref bónda og konu hans endar þannig:
„Ok er þat ok sannsagt, at eigi hefir meiri atggrvimaðr verit en Gísli né full-
hugi, en þó varð hann eigi gœfumaðr.“ (88) En í sambandi við fall hans seg-
ir: „Lýkr þar nú ævi Gísla, ok er þat alsagt, at hann hefir inn mesti hreysti-
maðr verit, þó at hann væri eigi í gllum hlutuin gœfumaðr.“ (115)
Ég fæ ekki með neinu móli séð, að hér sé lagður siðferðilegur skilningur
í gæfuhugtakið, enda grunar mig, að það yrði seint bent á hliðstæð dæmi í
ritum kristinna siðameistara á miðöldum. Og hvað snertir lúalegan glæp
Gísla (þetta er hlutdrægt orðaval Hermanns, en ekki dómur höfundarins!),
þá verður auðvitað að taka tillit til kringumstæðna. Vésteinn, fóstbróðir
Gísla, hefur verið drepinn varnarlaus í rúmi sínu. Gísli hefnir fóstbróður
síns, einsog hann hefur sjálfsagt talið skyldu sína, með svipuðu móti. Ekkert
bendir til þess, að höfundur sögunnar hafi litið öðruvísi á málið. Engum
lesanda getur dulizt sú staðreynd, að Gísli er hetja höfundarins. Við verðum
sem sagt að skoða Gísla í ljósi sögunnar í heild. Og þá er ekki til snefill af
siðferðilegu mati, hvorki neikvæðu né jákvæðu, í talinu um gæfuleysi hans.
Það er sett fram sem staðreynd, og þó kannski í ögn harmblöndnum tón.
246