Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Page 121

Nokkrar athugasemdir um siðjræSi og hamingju
Er þetta í samræmi við heiðnar norrænar hugmyndir um gæfu og ógæfu?
Enginn veit - og ólíklegt, að við fáum nokkurn tíma að vita, Hinsvegar er
erfitt að sjá, að það hafi nokkurt samband við kristna siðfræði miðaldaspek-
inga. Það væri þá, að örlög Gísla beri að skoða sem (neikvætt) dæmi um
náðarútvalningu (predestination), guðfræðilegt hugtak, sem við þekkjum t.
d. frá Agústínusi. En ég leyfi mér að efast um það.
Það er líklega helzt Grettir, sem hægt væri að nefna sem dæmi um að ó-
hamingja sé samfara skapbrestum manns, eða kannski reyndar aðeins annað
nafn á þeim. En þessi skilningur á örlögum hans er vissulega ekki einhlítur.
Það er fyrst talað um ógæfu Grettis í sambandi við viðureign hans við Glám.
Af því það var „meiri ófagnaðarkraptr með Glámi en flestum pðrum aptr-
gpngumQnnum“, þá mælir hann m. a. þessum orðum við andstæðing sinn:
„Þú hefir frægr orðit hér til af verkum þínum, en heðan af munu falla til þín
sekðir ok vígaferli, en flest q11 verk þín snúask þér til ógœfu ok hamingjuleys-
is“ (121). Hér er þá um beina formælingu að ræða, og hún er sannarlega
ekki talin áhrifalaus, enda verða viðskiftin við Glám að nokkurs konar tíma-
mótum í ævi Grettis. Þetta er því eftirtektarverðara, sem glíma hans við aft-
urgöngumanninn hlýtur að vera talin landhreinsun, þarft verk og gott. Samt
verður honum sú viðureign að ógæfu.
Svipaður atburður kemur fyrir nær lokum ævi hans. Kerling ein, sem er
með fóstra sínum Þorbirni öngli á báti undir Drangey, segir við Gretti: „Nú
mæli ek þat um við þik, Grettir, at þú sér heillum horfinn, allri giptu ok gœfu
ok allri vprn ok vizku, æ því meir, sem þú lifir lengr.“ Grettir nefnir sjálfur
þessa kerling „g0rningavætti“ og segist vita, „at af henni ok hennar fj9I-
kynngi“ muni honum leiða nokkuð illt. (247-4S) Kerlingin kveður einnig
„galdra“ og hefur yfir „mgrg rijmm ummæli“ til að magna rótartré, svo að
það verði Gretti að meini. En hrakspá hennar og galdrar verða að áhríns-
orðum, sem leiða hann innan skamms til bana.
I báðum þessum tilfellum, á örlagastundum í lífi Grettis, er þá „ógæfa“
hans að því er bezt verður séð talin verk yfirnáttúrlegra krafta, afleiðing for-
mælinga og fjölkynngi. Um siðferðilegan dóm höfundarins um Gretti, vegna
skapbresta hans og gæfuleysis, er ekki að ræða. Enda er Gretti talið það helzt
til ágætis, „at hans var hefnt út í Miklagarði, sem einskis annars íslenzks
manns“ (290). Þetta er einkennilega kristin siðfræði, svo að gætilega sé til
orða tekið.
En þó að ógæfa Grettis væri talin bein afleiðing af skapbrestum hans - sem
hún virðist ekki vera, með hliðsjón af dæmunum hér að framan - þá er erf-
247