Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Side 126

Jirí Pelíkán
Skammdegið í Tékkóslóvakíu 1974
(Tékkneski kommúnistinn Jirí Pelikán,
áður sjónvarpsstjóri í Prag, nú útlagi í
Róm, lýsir þjóðfélagsskoðunum sínum,
vorinu í Prag 1968, orsökum innrásarinn-
ar og haustmyrkrinu sem lagðist að í kjöl-
far sovésku hersveitanna).
Ég vil snúast öndverður við kreddu-
bundinni afstöðu í öllum myndum hennar.
Kreddumeistarinn ieitast við að skýra öll
fyrirbrigði með tilstyrk textarannsóknar á
Marx, Engeis eða Lenín án þess að veita
veruleikanum í kring um sig athygli. Og
ckki tekur betra við þegar kreddumeistar-
inn snýr sér að framkvæmdinni á hinum
sósíalísku kenningum: einokunarhlutverk
Flokksins verður trúaratriði, - óhugsandi
að önnur fjöldasamtök en Flokkurinn eigi
sér einhvers konar sjálfræði, - að taka
eitthvað undir almanna yfirráð skal æfin-
lega vera það sama og þjóðnýting, ríkis-
eign, - lýðræðisleg réttindi verða ekkert
vandamál eða úrlausnarefni meður því að
„verkalýðsstéttin hefur völdin fyrir tilstilli
Flokksins og allir eru frjálsir"!
En veruleikinn er allur annar. Það sem
átti að vera alræði öreiganna er orðið al-
ræði flokksvaldsins. Það þýðir að lítill
minnihluti hefur forráð fyrir meirihluta
verkalýðsstéttarinnar. I löndum Austur-
Evrópu fara kommúnistaflokkarnir með
einokunarvald og þar ríkir ekkert sósíal-
ískt lýðræði. Og svo eru Sovétríkin mið-
stöð allra ákvarðana fyrir kreddumeistar-
ann. Hún er sem heilög kirkja sem ein
getur ákveðið hvaða sósíalismi er sá eini
sanni og rétti.
„Sósíalismi með mannlegu yfirbragði“
er í raun og veru tvíritun eða endurtekn-
ing þess satna. Annað hvort er sósíalism-
inn mannúðarstefna (húmanismi) og þar
með lýðræðislegur eða liann er enginn.
Því hvað er sósíalismi? Hvort tveggja í
senn, kenning og framkvæmd. Kenningin
er í sjálfu sér mjög einföld og aðlaðandi
og hana alhyllumst við af djúpri sannfær-
ingu. Hún gerir ráð fyrir því og greiðir
fvrir því að byggt sé upp réttlátara og
frjálsara þjóðfélag en auðvaldsskipulagið
er. En framkvæmdin varð önnur. Þar kom
til sögu einhvers konar ríkisskipulag sem
Lenín taldi vera til bráðabirgða en þó
óhjákvæmilegt um skeið. Þessu saman-
njörvaða skipulagi er hins vegar haldið
enn þann dag í dag og það hefur stein-
runnið. Það má alls ekki villast á því og
sósíalismanum.
Byltingin ruddi þeirri þjóðfélagsstétt úr
vegi sem arðrændi meirihluta þegnanna en
svo gerist ríkið sjálft kúgari - og til
hvers? Til þess að halda byltingunni á-
fram! Slík fullyrðing stendur í mótsögn
við sjálfa sig og þar með er hún firra.
Það var þessi mótsögn milli kenningar
og framkvæmdar, hugsjónar og veruleika,
sem varð undirrótin að „vorinu í Prag“.
Til þess að koma sósíalismanum á réttan
kjöl, vildum við setja þolanlegt samræmi
í stað hrópandi mótsagnar.
252