Skírnir - 01.04.2000, Page 222

216
SVERRIR JAKOBSSON
SKÍRNIR
goðar á íslandi og hafi veldi þeirra fremur byggst á héraðsvöldum (bls.
65, 198) en dómstörfum á alþingi. Hann telur að samruni goðorða hafi
hafist snemma, um miðbik 11. aldar, og þá þegar hafi myndast ríki í
sumum héruðum. Hann ber þetta saman við þróun í Englandi og Nor-
egi, frá smákonungum til stærri og öflugri konunga (bls. 217). I þeirri
mynd sem Jón Viðar dregur upp af íslenska þjóðveldinu er stigs- en ekki
eðlismunur á goðorðum og ríkjum, þar sem hvort tveggja hvílir á hér-
aðsvöldum. Samruni goðorða hafi í raun verið hagræðing í átt að hag-
kvæmari stærð. Ef ekki hefði komið til íhlutun Noregskonungs hefði Is-
land líklega þróast í að verða ríki með einn konung yfir sér.
Kenningar Jóns Viðars eru settar fram af töluverðum þunga og hafa
þann kost að þær bjóða upp á heildarsýn á sögu Islands frá landnámi til
1262. Ekki er þó því að neita að á þeim eru nokkrar brotalamir. Það er
snjallt að tengja saman hreppa og samvinnu við landnám, en þráðurinn
þaðan yfir í goðorð verður allþunnur (bls. 196-97). Þá finnst mér lítið
gert úr rétti þingmanna til að skipta um goða og þeirri óumdeildu stað-
reynd að þingmannasveit goða myndaði ekki samfellt svæði. Kenningin
um að samruni goðorða hafi hafist á 11. öld styðst einkum við þagnarrök
(argumentum ex silentió). Litlar frásagnir eru af stórdeilum í vissum
landshlutum á 12. öld og Jón Viðar gerir ráð fyrir því að þar hafi ríkt
meiri friður (bls. 63). Það er vafasöm röksemdafærsla, einkum þegar litið
er til þess að sama misvægi milli landshluta einkennir Islendingasögur
(bls. 37). Og hvers vegna var svona lítill stöðugleiki í íslenskum stjórn-
málum á 13. öld ef ríkin voru mörg hver gamalgróin? Eina úrræðið sem
eftir stendur er að kenna um afskiptum Noregskonungs (bls. 75-76) en
hann var ekki í aðstöðu til að eiga þar frumkvæði. Er ekki sennilegra að
höfðingjar hafi leitað stuðnings Noregskonungs vegna þess að ríki voru
tiltölulega nýtt og óstöðugt fyrirbæri í íslenskum stjórnmálum?
I Landnámu og Kristni sögu er að finna lista yfir helstu höfðingja á
Islandi á Iandnámstíma, um 930 og 981. Þar eru iðulega taldir upp 20-40
höfðingjar af þeim 50-60 (eða jafnvel 36-39) sem þá hafa farið með goð-
orð. Ef eitthvað er að marka þessar heimildir, og þær eru frá svipuðum
tíma og Islendingasögur, þá má gera ráð fyrir því að sumir goðar hafi
jafnan þótt merkilegri en aðrir, án þess að þeir hafi myndað ríki. Sama
staða virðist vera uppi á teningnum á 12. öld. Þorgils Oddason er í hópi
fremstu höfðingja landsins á fyrri hluta 12. aldar án þess að eiga ríki, en
þau völd eru þess eðlis að sonur hans nær ekki að halda sömu stöðu og
faðir hans. Eins er ekki víst að Jón Loftsson hafi átt ríki í Rangárþingi,
enda þótt hann hafi verið virtur höfðingi á landsvísu. Jón Viðar Sigurðs-
son gerir ráð fyrir því að ríki Asbirninga í Skagafirði hafi orðið til á 11.
öld en litlar heimildir eru til um það fyrir 1180. Ekki tókst Ásbirningum
að fá sinn mann kjörinn Hólabiskup fyrr en 1201, þrátt fyrir héraðsvöld.
Sýn Jóns Viðars Sigurðssonar á þjóðveldið er því ekki óumdeilanleg,
en ekki skal úr því dregið að hann hefur margt til síns máls. Hann dregur