Skírnir - 01.04.2000, Page 223

SKÍRNIR
UPPRUNI NÚTlMANS Á13.ÖLD
217
t.d. með sannfærandi hætti fram hvernig íslenskar höfðingjaættir söfn-
uðu stöðum og bændakirkjum og færir að því veigamikil rök að yfirráð
yfir slíkum stofnunum hafi gert þeim kleift að stofna ríki (bls. 110-13).
Þá eru rök hans fyrir því að hin kristna goðakirkja sé beint framhald af
heiðnu goðaveldi freistandi, þótt erfitt sé að færa sönnur á slíkt (bls.
185-94). Veigamesti þátturinn í rannsókninni er þó könnun hans á
valdastoðum höfðingja (bls. 84-150). Þýski sagnfræðingurinn Gerd Alt-
hoff hefur sýnt fram á að höfðingjar í Þýskalandi, einnig sjálfur keisar-
inn, hafi stuðst við þéttriðið net ættingja, vina og trúnaðarmanna
(Verwandte, Fretmde und Getreue, Darmstadt, 1990). Jón Viðar sýnir
fram á að íslenskir höfðingjar hafi á sama hátt þurft að styðjast við þing-
menn, vini og ættingja. Hann bendir á að gjafir og veislur gegndu þar
mikilvægu hlutverki (bls. 218-19).
Mikilvægasta breytingin sem varð í samskiptum höfðingja við stuðn-
ingsmenn sína á 13. öld er kannski trúnaðareiðurinn {juramentum
fidelitatis). Jón Viðar sér hann í samhengi við aukin norsk áhrif á Islandi
(bls. 76-77), en hér mætti einnig velta því fyrir sér hvort hann sé ekki
kominn til vegna þess að ríkin voru tiltölulega nýjar og ómótaðar stofn-
anir. Héraðshöfðingjar þurftu ekki að óttast samkeppni annarra goða um
þingmenn sem hættu þá að skipta máli. Þess í stað tóku þeir að styðjast
við nýtt kerfi trúnaðarmanna og þar mátti vissulega sækja fyrirmyndir til
Noregs.
Jón Viðar Sigurðsson vinnur þarft verk þegar hann bendir á að ís-
lenska þjóðveldið var ekki einstakt fyrirbæri heldur eigi að rannsaka það
í samhengi við erlenda þróun. Samanburður við t.d. rannsóknir Althoffs
ætti þar að vera gagnlegur. Hins vegar má heldur ekki ganga of langt í að
hafna sérkennum íslenska þjóðveldisins í ljósi erlendra rannsókna. Jón
Viðar bendir á að hinar ríkulegu heimildir um íslenska þjóðveldið geri
það að ákjósanlegu (en vannýttu) viðmiði í alþjóðlegum samanburðar-
rannsóknum (bls. 219-20). Voru völd enskra og norskra héraðshöfðingja
kannski ekki síður persónubundin en goðanna íslensku?
Enda þótt rannsóknir Jóns Viðars spanni vítt svið ná þær ekki yfir öll
þau álitamál sem hægt er að finna í sögu Sturlungaaldar. Guðrún Nordal
er á ólíkri braut í rannsókn sinni á siðferði á Islandi á 13. öld. Aðferð
Guðrúnar er sú að rýna í eina heimild, Islendinga sögu Sturlu Þórðar-
sonar, og draga víðtækar ályktanir af henni. Hún skilgreinir siðfræði
með hliðsjón af skyldum einstaklings í samfélagi. Þær skyldur voru við
fleira en siðaboðskap kirkjunnar, þær mótuðust einnig af virðingu fyrir
lögum og tengslum við ættingja, pólitíska bandamenn og vini (bls. 20).
Aftur rekumst við á trúnaðarnet í anda þess sem Gerd Althoff hefur
rannsakað í Þýskalandi. Guðrún Nordal leggur áherslu á þær breytingar
sem verða á hegðun manna á 13. öld þegar nýjar reglur koma til sögunn-
ar (bls. 28-30). Hún bendir á „afskipti" (interference) kirkju og konungs
sem áhrifavald, eins og Jón Viðar Sigurðsson, og telur að þau hafi leitt af