Jón á Bægisá - 01.12.2010, Síða 128

Gauti Kristmannsson
Hlutverkskenningin, sem stundum er kölluð skoposkenningin, olli þó
nokkrum úlfaþyt meðal fræðimanna og starfandi þýðenda, einkum bók-
menntaþýðenda. Að vísu má vel segja að hún endurspegli á margan hátt
veruleika þýðinga frá örófi alda, verknaðar þar sem pendúllinn sveiflast öfg-
anna á milli og skapar þannig endalaust nýja möguleika. Þessi mismun-
andi viðhorf eru þegar fyrir hendi hjá Cíceró og Hórasi þegar Rómverjar
eru að taka upp gríska menningu inn í þá latnesku. Það er einnig mikil-
vægur þáttur í kenningum þeirra Reiss og Vermeers; þýðing er ævinlega
menningarleg tilfærsla. Mikilvægt er að hafa þá í huga að tilfærslan er ekki
aðeins frá A til B, heldur breytist eitthvað í B við upptöku á þáttum í A.
Eg upplifði Vermeer í fyrsta sinn á ráðstefnu árið 1994 og þar var meðal
áheyrenda einn af hans hörðustu gagnrýnendum sem greinilega beið færis
að spyrja spurninga. Að fyrirlestrinum loknum hélt hann stutta tölu og
tiltók að á nasistatímanum í Þýskalandi hefðu a.m.k. þrjár þýðingar verið
gerðar af frægasta leikriti Oscars Wildes, The Importance ofBeingEarnest.
Ein þeirra hefði verið „trygg“, þ.e. einhvers konar jafngildisviðmið voru
höfð að leiðarljósi, ein hefði verið „þæg þýðing" fyrir nasismann (undir-
strikað blóðtengsl og ættargöfgi) og ein hefði verið ögrandi (undirstrikað
hómóerótískar tilhneigingar textans). Fyrirspyrjandi vildi síðan vita hver
þessara þýðinga hefði verið rétt samkvæmt skoposkenningunni.
Ekki stóð á svari hjá Vermeer, hann benti á að þetta væri „óspurning“,
Unfrage á þýsku, því vitaskuld væri engin þessara þýðinga „rétt“, nema þá
frá hugmyndafræðilegum sjónarhóli. Hverja og eina mætti vitanlega gagn-
rýna eins og hvern annan texta fyrir hugmyndafræði sína og viðhorf og
afhjúpa mætti þýðandann sem nasista eða uppreisnarhetju og hafa skoðun
á verki hans eða hennar. En aðstæður hafa alltaf áhrif á gerðir manna og
gerðir þeirra eru í samræmi við hlutverkið sem þeir velja sér sjálfir.
Þetta fannst mér vera meginkjarninn í kenningum Reiss og Vermeers,
þýðingarverkið kallar á nákvæma skilgreiningu á tilgangi sínum og hlut-
verki og aðeins þá er hægt að vinna það svo vel sé. Margir bókstafstrúar-
menn í þýðingum hafa túlkað kenningar þessar sem svo að „leyfi“ sé gefið
til að vinna verkið að vild og grafi þannig undan traustum þýðingum
og ekki síst góðum höfundum sem skilið eigi að fá góðar þýðingar og
nákvæmar. Ég skal vel viðurkenna að mér fannst þetta sjálfum lengi vel
og gat ekki losað mig úr þessum viðjum jafngildisins fyrr en ég fór að kafa
ofan í þýðingakenningarnar af fullum krafti. En eins og Vermeer benti á
í svari sínu, er ekkert verið að útiloka „tryggar“ og „nákvæmar“ þýðing-
ar með skoposkenningunni, það má alveg eins skilgreina hlutverkið eða
skoposinn nákvæmlega þannig. Aðalatriðið er að þýðandinn viti og kunni
skil á að hægt er að fara fleiri leiðir að markinu og í mörgum tilfellum eru
þær betri fyrir þá sem ætla að nota þýðinguna í það skiptið.
126
á Æayáiá - Tímarit um þýðingar nr. 14 / 2010