Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 124

Ö r n Ó l a f s s o n
124 TMM 2009 · 1
ing á eðli tungumála en ég hefi áður átt kost á. Mér finnst þröngsýn
afturhaldssemi að kalla þessa breytingu á málakunnáttu afturför.
Ég fann það að bók EMJ við fyrsta lestur, að þar væri helsti yfirborðs-
leg gagnrýni á ýmsa fræga menntamenn franska. En þá var þess að gæta,
að sá kafli (einkum bls. 70–134) er fyrst og fremst liður í heildinni, til að
skýra hversvegna hin mikla hreyfing franskra menntamanna, sem flest-
ir voru vinstrisinnaðir, hafi koðnað niður andspænis sókn nýfrjáls-
hyggjunnar. Og það tekst EMJ nokkuð vel, svo sem Ármann Jakobsson
rakti ljóslega í Tímariti máls og menningar vorið 2008. EMJ rekur að
eftir að menn höfðu áratugum saman tamið sér gagnrýnislausa aðdáun
á órökstuddum kenningum og snobbi fyrir því fámenna liði sem útskrif-
aðist úr úrvalsskólanum sem EMJ kallar Kennaraháskólann (École
normale superieure), var það varnarlaust gegn nýjum tískukenningum,
enda batt hrun Sovétríkjanna enda á fyrri tísku marxisma. Öll umfjöll-
un EMJ um slíka menntatísku er athyglisverð enda þótt feiknamikið
efni sé tekið fyrir. Að því leyti sem ég þekki er gagnrýni hans nokkuð
réttmæt, svo langt sem hún nær. Hún nær bara helsti stutt, þessir menn
létu einnig ýmislegt gott af sér leiða, og vil ég lítillega víkja að því fáa
sem ég þykist þekkja til. Það liggur í hlutarins eðli að fáir sem engir hafa
yfirsýn yfir franska spekinga í hálfa öld, varla EMJ, og ekki ég. Eins og
EMJ hefur mér oft blöskrað hve gagnrýnislaust ýmsir íslenskir mennta-
menn hafa tekið upp sumar þessar kenningar – yfirleitt eftir Banda-
ríkjamönnum – og skellt þeim á bókmenntaverk sem túlkun þeirra, án
þess að huga að öðrum túlkunarmöguleikum. Að því hef ég vikið í nýrri
bók minni, Seiðblátt hafið, og vísa þangað (einkum í umfjöllun sem
hefst á bls. 213, 283, 339, 360).
Þessir frönsku höfundar beittu oft ýkjum til að vekja athygli á máli
sínu, og sæti síst á EMJ að hneykslast á slíkum aðferðum. En þegar EMJ
átelur hve mikla athygli og fylgi rit þessara menntamanna fengu, enda
þótt þau einkenndust af órökstuddum fullyrðingum, vil ég setja í fylk-
ingarbrjóst helsta tískuspekinginn, Jean-Paul Sartre. Ég get ekki dæmt
um heimspekirit hans, sem heimspekilærðir kunningjar mínir þó gera
lítið úr. Þeir sögðu að það væri af því að hann væri fyrst og fremst skáld.
En bókmenntafræðingar sögðu aftur á móti, að skáldverk hans væru svo
sem ekki merkileg, en það væri af því að Sartre væri fyrst og fremst
heimspekingur. Mér fannst hann þokkalegt miðlungsskáld, en fráleitt
að bjóða honum nóbelsverðlaun – sem hann svo hafnaði. Ég vil hér
aðeins nefna þykkt rit Sartre af sama tagi og þau rit sem Einar Már
fjallar um; Hvað eru bókmenntir? (Qu’est­ce que la littérature) frá 1948.
Þar fylgir hann í aðalatriðum ritum rússneska sósíalistans Georgs
TMM_1_2009.indd 124 2/11/09 11:27:32 AM