Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 134

d ó m a r u m b æ k u r
134 TMM 2009 · 1
mætti „almenn krafa“, því ég held að því fari víðs fjarri. Þvert á móti bendir
margt til þess að í þessu efni sé þorri landsmanna íhaldssamur og vilji að forseti
stígi varlega til jarðar. Sú kenning Ólafs Ragnars að hann hafi með einhverjum
hætti fengið umboð þjóðarinnar til þess að láta meira til sín taka orkar því
tvímælis, svo ekki sé fastar að orði kveðið.
Ekki er því að neita að það er sterk hneigð í þessari bók með söguhetjunni
Ólafi Ragnari Grímssyni, og stundum má undrast hana. Því er haldið fram að
fyrri forsetar, Kristján og Vigdís, hafi verið hlutlaus og valdalaus sameining-
artákn, sem að hluta til er vissulega rétt, en þau hafi ekki tekið á málum sem
ollu ágreiningi. Þannig hafi þau hætt að halda ræður við þingsetningu, „vildu
líklega ekki hætta á að sæta gagnrýni enda bæði mjög viðkvæm fyrir henni“.
(81) Þessi ályktun sýnist byggð á hæpnum grundvelli. Látum vera með við-
kvæmni Vigdísar og Kristjáns, en hitt sýnist líklegra að þau hafi einfaldlega
haft aðra sýn á hlutverk forseta en Ólafur, og ekki viljað messa yfir þingheimi
miklu frekar en að ótti við gagnrýni hafi ráðið för. Þá er einnig látið að því
liggja að vikulegir fundir Vigdísar með forsætisráðherra hafi skapað eftirlits-
vald með forsetanum, sem er kynleg ályktun. Af hverju í ósköpunum ætti for-
sætisráðherra að þurfa að hafa eftirlit með forseta sem lítur á sig sem hlutlaust
og valdalaust sameiningartákn, eins og fyrr var ályktað? Hér er verið að undir-
byggja þá kenningu að fyrri forsetar hafi verið full stimamjúkir við valdið og
gert það sem þeim var sagt, ólíkt söguhetju bókarinnar sem taki strax frum-
kvæði og tali um það sem „skipti máli“. Þetta kann að vera rétt út frá sjónar-
horni bókarinnar, en þá ber að hafa í huga að nefndir þrír forsetar eru gerólíkt
fólk, og í embætti á gerólíkum tímum, og hvert þeirra hafði sinn hátt á að segja
hluti sem hiklaust skiptu þjóðina miklu máli. Rétt eins má leiða rök að því
ræður Kristjáns og Vigdísar um íslenska sögu og menningu hafi skipt miklu
meira máli í hinu stóra samhengi en sú aukna áhersla á dægurmál sem á móti
má halda fram að hefjist með forsetatíð Ólafs Ragnars.
Talsvert er að vonum fjallað um framgöngu Ólafs Ragnars í utanríkismál-
um, enda lá beint við að þar myndi hann beita sér af krafti. Og það gerir hann
svo sannarlega og umfangsmikil sambönd hans víða erlendis, ekki síst í Ind-
landi, hljóta að koma flestum á óvart. Þótt „sjálfstæði“ og „frumkvæði“, falleg
orð og jákvæð sem notuð eru um framtak forsetans, séu vel meint þá er það
hins vegar utanríkisráðuneytið sem fer með stjórn utanríkismála og mótar
utanríkisstefnu þjóðarinnar. núningur þarna á milli var því kannski óhjá-
kvæmilegur, en auðvitað hefðu þessir aðilar getað stillt saman strengi sína; í
eðlilegu og upplýstu samfélagi. En þessi bók, og það er einn af kostum hennar,
varpar ljósi á það að árum saman gengu forseti Íslands og utanríkisríkisráðu-
neytið ekki í takt og nauðsynlegt samráð hefur augljóslega verið í algjöru lág-
marki. Fyrir íslenska þjóð er slíkt auðvitað óásættanlegt og ekki til þess fallið
að auka traust á stjórnsýslunni.
Hér skiptir auðvitað máli fyrir framgöngu Ólafs Ragnars, og þá gagnrýni að
hann hafi stundum „farið fram úr sjálfum sér“, að helstu andstæðingar hans
töluðu opinskátt um að embætti forseta Íslands væri óþarft og ætti að leggja
TMM_1_2009.indd 134 2/11/09 11:27:33 AM