Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 137
d ó m a r u m b æ k u r
TMM 2009 · 1 137
umlukti er nú víðsfjarri og það er ekki lengur sáluhjálparatriði að gefa fátæk-
um, hver hugar að sínu. Móðurlaus þjóðin dýrkar dýrðlinga sína á laun. Ver-
aldlegir höfðingjar eflast og láta dólgslega. Enga sáluhjálp er að finna:
… þar til sjálftökuríkið líður undir lok og frílífsþjóðirnar liggja með iðrin sundur-
sprungin, eins og rottuunginn sem étur á sig gat í tólgartunnunni …(bls. 45)
Berfætlingunum buðust engar veitingar lengur, hvorki safaríkt læri af lambi helguðu
dýrðlingi né roð af hertri ýsu, né heldur húsaskjól eða vettlingar á kaldar hendur.
Langt í frá. nú ríkti frílífið og allt sem einum gafst átti hann sjálfur fyrir sig og sitt
fólk. Hinir máttu éta það sem úti frýs. (bls. 80)
Af þeim rökkurbýsnum sem lögðust yfir í kjölfar siðaskipta dregur skáldsagan
nafn sitt.
Jónas verður vitni að Spánverjavígunum. Hann tekur ekki þátt í þeim og
aflar það honum óvildar valdsins. Þessi aðgerðarlausa óhlýðni á eftir að reynast
Jónasi dýrkeypt og verður þess valdandi að hann er dæmdur í útlegð í Gull-
bjarnarey fyrir galdra. nú eru breyttir tímar og sjálfsögð hjávísindi alþýðunn-
ar sér til halds og trausts eru litin hornauga.
… gamlar Maríubænir og þau dýrðlingaávörp sem best höfðu gefist við að hressa
upp á íslenskan búk, ásamt með særingum og þess háttar hvítum áköllum um lið-
styrk í baráttunni gegn hrekkjum ára og leiðra anda … (bls. 48)
Aðgreiningarvísindin eru mætt á skerið í frumstæðu formi. Þekking Jónasar
og sjálfstæð réttlætiskennd sem yfirvöld óttast, verður bæði kross hans og höf-
uðlausn oftar en einu sinni. Í þekkingu og skáldgáfu þessa alþýðugrúskara býr
það vald sem skákað getur samþjöppuðu yfirvaldi. Jónas er andófsmaður síns
tíma í skjóli þekkingar sinnar á fornum fræðum.
Sagan er vel sögð. Hún hefst með formála hvar Lúsífer er kastað af himnum
fyrir að neita að lúta nýjasta sköpunarverki drottins, manninum. Lúsífer sýnd-
ist skepna þessi viðbjóðsleg og sú sýn á manninn verður að sjálfsmynd okkar.
Í útlegðinni í Gullbjarnarey rifjar Jónas upp ævina í fyrstu persónu frásögn.
Við hittum hann þar fyrir eitt dægur hverrar árstíðar á útlegðartímabilinu
1635–39. Í köflunum er meðframt greint frá daglegu amstri hans, fróðleiks-
bauki og andlegum upplifunum. Útlegðin er rofin þegar höfundur sækir Jónas
í eyjuna, ávarpar hann með nafni Jóns lærða og rær með hann á skip sem flyt-
ur hann til Kaupmannahafnar. Minningar frá Kaupmannahafnarreisu eru
sagðar í þriðju persónu. Upprifjunin er ekki línulaga en allir endar vandlega
knýttir að lokum. Sögunni lýkur á ferð Jónasar til manna úr útlegð sinni í
eynni í maga hvals. Þar mætir hann í draumi súrrealískri mynd höfundar síns
(með dröfnótta derhúfu, gogg, fiðraður í kringum augun) sem ýjar að því að
hann heiti annað á handanmálinu. Enginn veit sitt rétta nafn fyrr en fyrir
augliti drottins. Jónas rís upp á þriðja degi eins og nafni hans í hvalnum og
gengur á land til síns erindis að tæma höfuð sitt í letur.
TMM_1_2009.indd 137 2/11/09 11:27:33 AM