Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 112

Á r m a n n J a k o b s s o n
112 TMM 2009 · 1
skýrt á um þetta í bókunum sjö um Harry Potter. Á hinn bóginn eru
ættingjar þeirra í þjóðtrúnni gjarnan orðnir til fyrir galdra. Slíkur upp-
runi félli raunar vel að galdraheimi Harry Potters.
Þegar vitsugurnar birtust fyrst á sviðinu í töfraheimi Harrys þótti
ýmsum lesendum þær minna eigi alllítið á hringvomana (svörtu ridd-
arana sjö) í Hringadróttinssögu Tolkiens.3 Rétt eins og Rowling var Tol-
kien snjall að hagnýta sér þjóðlegan arf og þeirrar ættar eru hringvom-
arnir. Eins og þeir eru vitsugurnar hávaxnar og skikkjuklæddar og þær
eiga það enn fremur sammerkt með hringvomunum að geta haft áhrif á
sálarlíf annarra án þess að segja eitt einasta orð. Hringvomarnir brjóta
niður vilja þeirra sem þeir hafa aðgang að en vitsugurnar fylla fórnar-
lömb sín vonleysi og örvæntingu.4 Munurinn er sá að í Hringadróttins-
sögu kemur greinilega fram að hringvomarnir eru upphaflega eðlilegir
menn sem hafa verið andsetnir af hringunum sem þeir bera.5 Hins vegar
er hlutverk þessara óvætta nánast hið sama: Árásargjarnt sníkjulífi á
kostnað hýsilsins. Raunar eru það einmitt gjarnan þeir sem hafa verið
andsettir sem geta síðan tryllt aðra, eins og ég mun minnast á síðar.
Eflaust væri freistandi fyrir foreldra að svara barni neitandi sem
spyrði hvort vitsugur eða hringvomar séu nokkuð til á Íslandi; þetta séu
útlenskar verur sem ekki finnist hér á landi. Því miður væri slíkt svar
rangt. Vitsugur þurfa ekki temprað loftslag, ýmsar tegundir þeirra finn-
ast einmitt á Íslandi og hér verður nú gerð nokkur grein fyrir þeim.
2. Tilberar, fylgjur, sendingar og uppvakningar
Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar er greint frá ýmsum sníkjuverum sem eiga
það sameiginlegt með vitsugunum að nærast á venjulegum manneskj-
um og ræna þær skilningarvitum eða lífmagni sínu. Áhrifin eru þó ekki
ævinlega sálræn, eins og hjá Tolkien og Rowling. Stundum geta þau
verið líkamleg og það á til dæmis við um tilbera, eina alræmdustu
sníkjuskepnu íslenskrar þjóðtrúar síðari alda.
Lýsingar Jóns Árnasonar á tilberum eru viðbjóðslegar og kynferðis-
legar.6 Fram kemur hjá Jóni að tilberar teljast til uppvakninga. Kona
hefur stolið rifbeini úr dauðum manni sem stendur til að grafa á hvíta-
sunnumorgun. Síðan magnar hún tilberann upp með vígðu vatni og
elur hann síðan, fyrst á brjósti sér en síðan innan læra þar sem hann
drekkur blóð hennar úr sepa sem hún hefur þar gert, eins konar auka-
brjósti konunnar. Að sögn Jóns Árnasonar mega tilberar ekki ná brjóst-
um móður sinnar eftir að þeir eru fullmagnaðir, þá sjúga þeir hana til
dauða. Mikil hætta fylgir því þessu sníkjudýri eins og öðrum.
TMM_1_2009.indd 112 2/11/09 11:27:31 AM