Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 117

Yf i r n á t t ú r l e g a r r í ð i n g a r
TMM 2009 · 1 117
á fórnarlömb sín. Þegar um yfirnáttúrulegar verur er að ræða hljóta
áhrifin að vera lykilþáttur í skilningi á þeim og allar þessar tegundir
hafa í raun ekkert hlutverk sem er ótengt fórnarlömbunum, þær eru til
gagngert til þess að ógna okkur mennskum mönnum og níðast á
okkur.
Freudíski sálfræðingurinn Ernest Jones beindi þannig sjónum að
martröðum sem sálfræðilegu fyrirbæri snemma á 20. öld (bók hans Um
martraðir kom út árið 1931 en grundvallast að talsverðu leyti á greinum
frá 1910–1912).31 Hann ræddi um leið orðsifjar og þjóðtrú tengd orð-
stofninum „mar-“ sem finnst í flestum germönskum orðum um mar-
traðir (e. nightmare, sæ. mardröm, da. mareridt). Jones var ófeiminn við
að tengja möruna við yfirnáttúrulegar verur úr latneskri hefð, svo sem
karlkynsdjöfulinn incubus og kvenkynsdjöfulinn succubus sem ríða
mönnum í öðrum skilningi en í Eyrbyggju, þar sem þessir djöflar reyna
oft að eiga kynmök við venjulegar mannverur í draumum þeirra.32
Sænski þjóðfræðingurinn dag Strömbäck gerði einnig mikilvæga
úttekt á ýmsum hamskiptum af þessu tagi í riti sínu um seið frá árinu
1935. Þar fjallaði hann sérstaklega um orðin kveldriður, myrkriður,
túnriður og tröllriður sem öll finnast í miðaldaheimildum. Hann telur
einboðið að tengja þessi hugtök við seið og hamskipti; þessar „riður“ séu
taldar vera hugur galdramanns sem getur klofið sig í tvo hluta og sent
riðuna á fórnarlamb sitt, eins og lýst er í Heimskringlu. Hér þykir hann
nálgast forna þjóðtrú um hvernig galdramenn gætu klofið eigin huga
eða persónuleika í tvennt og gæti tvífarinn enn fremur tekið á sig lík-
amlegt form.33 Ungverski þjóðfræðingurinn Eva Pócs hefur fetað í spor
Strömbäcks og nýlega bent á skyldleika ungversku nornarinnar mora
við norrænar fylgjur og sendingar. Þessi ungverska mora er eins konar
fylgja, sál eða tvífari nornar sem hún getur sent á óvini sína, á mjög svip-
aðan hátt og nota má uppvakninga í íslenskum þjóðsögum og er alveg
hliðstæð „kveldriðunni“ sem Katla sendir á Gunnlaug hinn námfúsa.34
Eins og Pócs bendir á eru varúlfar einnig slíkir tvífarar eða sendingar
og geta lagst á fólk einmitt í þeim tilgangi að sjúga úr því allt líf og vit,
hugsanlega með það að meginmarkmiði að færa fórnarlambið yfir í
heim árásaraðilans, rétt eins og draugar, tröll, hringvomar og vitsugur
geta einnig gert. Bandaríski málfræðingurinn Jan L. Perkowski hefur
kynnt til sögunnar hugtakið „djöflamengun“ eða „tröllamengun“ (dae­
mon contamination) sem getur náð yfir ýmsar tegundir tilbera. Einkum
hefur hann þó áhuga á þeirri gerð þar sem blásið hefur verið lífi í liðið
lík sem síðan herjar á lifendur að nóttu til.35
Perkowski nefnir fjórar tegundir slavneskra vætta sem stundi slíka
TMM_1_2009.indd 117 2/11/09 11:27:31 AM