Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 114

Á r m a n n J a k o b s s o n
114 TMM 2009 · 1
bóginn tilfærir Jón allmargar sögur um afturgöngur, uppvakninga og
fylgjur sem allar eiga sameiginlega drætti með vitsugum og hringvom-
um.12 Sá er þetta ritar hefur raunar heyrt lítil börn kalla vitsugu úr
Harry Potter bókunum „draug“ og reynist sá barnslegi misskilningur
hitta naglann á höfuðið.13 Þó að vitsugurnar sjálfar séu væntanlega ekki
beinlínis draugar er óttinn sem þær skapa nátengdur óttanum sem
draugar eins og drakúla, Frankenstein og hringvomar Tolkiens vekja
hjá mönnum og áhrifin eru ekki ósvipuð heldur.
Afturgöngurnar eru skilgreindar sem menn sem eru hjálparlaust á
reiki eftir dauðann af ýmsum ástæðum. Jón Árnason nefnir þar sér-
staklega fólk sem á harma að hefna, hefur dáið voveiflega eða gengur
aftur af fúlmennsku og heift.14 Þessir draugar hafa þá upphaflega fæðst
sem ósköp venjulegar manneskjur en atvik í lífinu hafa umhverft þeim í
voma sem geta lagst á annað fólk og unnið því þannig mein. Sumir
draugar af þessu tagi geta haft svipuð áhrif á hina lifandi og vitsugurnar
í heimi Harry Potters. Það á til að mynda við um útburðinn fræga sem
kveður móður sinni vísuna: „Móðir mín í kví, kví“. Móðurinni bregður
þá svo við „að hún varð vitstola alla æfi síðan“.15
Uppvakningarnir eru aftur á móti látnir menn sem ganga ekki af
eigin rammleik heldur eru magnaðir upp „með tröllskap og fjölkynngi“
og algengt er að særingarmaðurinn hyggist nýta uppvakninginn sem
„sendingu“ á óvini sína – ekki ósvipað og tilberamóðir nýtir tilbera sinn
í eigin þágu.16 Það gefur auga leið að uppvakningar eru því ævinlega
stórhættulegir, eins og afturgöngur eru raunar oftast líka en þurfa þó
ekki endilega að vera. Í íslenskum þjóðsögum er hið líkamlega gjarnan
fulltrúi hins andlega, eins og raunar í þjóðsögum og ævintýrum
almennt.17 Þannig er langalgengast að afturgöngur og uppvakningar
skaði fórnarlömb sín líkamlega þó að einnig séu þess dæmi að þessar
verur reyni að æra og trylla fórnarlambið.
Enn eru dæmi þess að draugurinn hyggist breyta fórnarlambinu í
sjálfan sig og það stef hefur síðan verið margnýtt í hryllingsbókmennt-
um. Sú er til að mynda hættan sem iðulega fylgir bæði drakúla greifa og
hringvomunum í Hringadróttinssögu, þessar skuggaverur leggjast
stundum á venjulegar manneskjur í þeim tilgangi að gera þær sér líkar.18
Ekki verður betur séð en að eitthvað svipað vaki fyrir djáknanum í
Myrká í þeirri alkunnu þjóðsögu.19 djákninn sækir Guðrúnu heitkonu
sína og virðist ætla að taka hana með sér í opna gröf, breyta henni í
draug eins og hann er sjálfur. Slík örlög eru almennt skilgreind sem verri
en dauðinn í íslenskum þjóðsögum og ævintýrum, rétt eins og þau örlög
að vera kysstur af vitsugu í bókunum um Harry Potter.
TMM_1_2009.indd 114 2/11/09 11:27:31 AM