Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 119

Yf i r n á t t ú r l e g a r r í ð i n g a r
TMM 2009 · 1 119
innan. Líkaminn bregst; líffærin hætta að starfa og mannveran hættir
að lokum að draga andann. Sú ógn kemur að innan en í þjóðsögum og
ævintýrum er hún flutt út úr líkamanum og verður að framandi ógn-
valdi sem hyggst ráðast inn á manninn og tortíma honum. Vegna þess
að ógnin er sammannleg þá eru vættirnar líka margar, víða til og ganga
því undir ýmsum nöfnum. Og vegna þess að ógnin hverfur aldrei lifa
slíkar tröllasögur ennþá góðu lífi á öld rafmagns og framfara. Þrátt fyrir
ljósið er lífi manneskjunnar ennþá ógnað. Ennþá verða vitsugur til og
eru stórhættulegar sem aldrei fyrr. Það er svo önnur saga að á vorum
dögum eru þær ekki lengur á vegum þjófa og galdramanna heldur í
þjónustu ríkisstjórnarinnar.39
Tilvísanir
1 J.K. Rowling, Harry Potter og fanginn frá Azkaban. Helga Haraldsdóttir þýddi. Rvík 2000, bls.
131.
2 Íslenskt nafn þessara óvætta er raunar mun skýrari tilvísun í „hin ódauðu“ skrímsli þjóðtrú-
arinnar og eldri bókmennta en heiti þeirra á frummálinu; vampírur hafa löngum nefnst
„blóðsugur“ á íslensku og heitið vitsuga er skýr hliðstæða. Blóðsuguheiti vampírunnar á Íslandi
liggur auðvitað beint við, skv. seðlasafni Orðabókar Háskólans er orðið notað um lítil sníkjudýr
á 18. öld en færist svo myndhverft yfir á hvers kyns níðinga og illvirkja. Fyrsta dæmið um að
blóðsuga sé notað um „ódautt“ skrímsli er úr blaðinu Arnfirðingi sem Þorsteinn Erlingsson
ritstýrði á árunum 1901–1903; það er þannig aðeins nokkrum árum yngra en skáldsaga Bram
Stokers um drakúla (sem kom út árið 1897).
3 Þessi líkindi koma ekki síður skýrt fram í kvikmyndaútfærslum sagnanna.
4 J.R.R. Tolkien, Hringadróttinssaga I: Föruneyti hringsins. Þorsteinn Thorarensen þýddi. Rvík
1993, bls. 227 o.v.
5 Sama rit, bls. 63.
6 Íslenzkar þjóðsögur og æfintýri I. Safnað hefir Jón Árnason. Leipzig 1862, bls. 430–35. Eins og
Jón tekur fram er tilberi norðlenskt nafn skrímslisins en á Suður- og Vesturlandi kallast hann
„snakkur“.
7 Sama rit, bls. 431.
8 Þessi uppruni vampírunnar er eins í meira og minna öllum gerðum þessarar sögu; hann er
þekktur í þjóðsögum áður en skáldsagan Dracula eftir Bram Stoker kom út árið 1897, en
hún kom út á íslensku strax fjórum árum seinna undir heitinu Makt myrkranna (í þýðingu
Valdimars Ásmundssonar) en þar nefnist skrímslið raunar jafnan draculitz. Ennþá þekktara
varð skrímslið eftir kvikmyndirnar Nosferatu (1922) og Dracula (1931).
9 Löng hefð er fyrir því að kalla skrímsli Frankensteins einnig Frankenstein þó að það sé aldrei
kallað svo í sögu Mary Shelleys, Frankenstein, or: The Modern Prometheus (1818). Sá misskiln-
ingur er þegar betur er gáð djúpskilningur: Líta má á skrímslið sem eins konar „tvífara“ dr.
Frankensteins og algengt er að telja „sköpunarverk“ af þessu tagi hluta af skapara sínum, eins
og hér verður vikið að síðar.
Eins og Bruce A. McClelland hefur bent á (Slayers and their Vampires: A Cultural History
of Killing the Dead, Ann Arbor 2006, bls. 21) er það samkenni þessara hryllingsbræðra að
vera með réttu látnir menn sem ýmist hverfa ekki brott eða snúa aftur úr gröfinni gegn vilja
sínum.
10 Sá óhugnaður hefur einmitt verið rækilega nýttur af Þórarni Eldjárn, í hryllingssmásögu hans
„Tilbury“ sem kom út í safninu Ofsögum sagt árið 1981 (bls. 91–102). Síðar var gerð sjónvarps-
kvikmynd eftir þeirri sögu.
TMM_1_2009.indd 119 2/11/09 11:27:32 AM