Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 125

F r ö n s k u m s p e k i n g u m h a l l m æ l t
TMM 2009 · 1 125
Plekhanov frá því um aldamótin 1900 í því að rekja megindrætti bók-
menntaþróunar næsta beint til breytinga á þjóðfélagsástandi (sbr. bók
mína Rauðu pennarnir, bls. 9 o.áfr.). Sá dólgamarxismi einkenndi síðan
bókmenntaumfjöllun stalínista – og krata. Samkvæmt honum hljóta
bókmenntir og önnur menning að vera spillt og dauðanum vígð á
tímum auðvalds og drottnunar borgarastéttar – nema þær séu sannar
verkalýðsbókmenntir í andstöðu við spillinguna. Aldrei nefnir Sartre
Plekhanov í þessu riti, né vitnar hann til neinna annarra heimilda.
Þarna var illt fordæmi, sem naut víðtækrar virðingar.
Um marxíska heimspekinginn Louis Althusser segir Einar Már (bls.
107): „Eftir Althusser liggur nú fátt bitastætt nema þessi sjálfsævisaga,
sem er tvímælalaust með helstu ritum áratugarins, þótt það standi eitt-
hvað í mönnum að viðurkenna það, önnur verk hans eru sennilega lítils
virði.“ Felst ekki í orðinu „sennilega“ viðurkenning á því að Einar Már
hafi ekki lesið þessi rit? Altént sýnir hann enga þekkingu á þeim.
Eitt frægasta rit Althussers kom út 1965, og bar titilinn Fyrir Marx
(Pour Marx). Þar réðst hann gegn grundvallarkenningu stalínismans,
þeirri að efnahagslífið væri sá grundvöllur sem ákvarðaði allt annað,
stjórnmálalíf og menningarlíf mótuðust af því. Þessi bók Althussers
hafði gífurleg áhrif á óánægða og leitandi kommúnista um heim allan,
ekki er ofmælt að hún hafi öðrum fremur brætt þann jökul kreddukenn-
inga sem grúfði á kommúnískum menntamönnum. Síðan átti fleira
eftir að bætast við af svipuðu tagi. Það er rétt hjá Einari Mávi að raunar
höfðu aðrir áður lagst gegn ríkjandi dólgamarxisma, og eins og Althuss-
er benti á urðu engir aðrir en Marx og Engels fyrstir til þess! Það hef ég
rakið í upphafi bókar minnar Rauðu pennarnir (bls. 1):
Marx og Engels […kenndu] að öll svið mannlífsins tengist sín á milli, orki
hvert á annað, og ákvarðist þannig sögulega, að skipulag framleiðslulífsins ráði
mestu þegar til lengdar lætur. Þetta er „víxlverkan á grundvelli efnahagslegrar
nauðsynjar, sem hefur sitt fram að lokum“, sagði Engels 1894: „Það er ekki vit-
und manna sem ákvarðar tilveru þeirra, heldur er það þvert á móti félagsleg
tilvera þeirra sem mótar vitund þeirra,“ sagði Marx 1857. Þetta hefur oft verið
rangtúlkað svo, að öll fyrirbæri mannlífsins megi leiða út frá efna hags lífinu. Það
kallast vélgeng efnishyggja (eða dólgamarxismi). En Engels heldur áfram: „Það
er ekki svo að skilja, að efnahagslífið eitt sé virk orsök, og allt annað aðeins óvirk
afleiðing. Því fjær sem eitthvert svið mannlífsins er efnahagslífinu, því nær sem
það er hreinum, óhlutbundnum hugmynda-heimi (t.d. bókmenntir og listir),
þeim mun fremur finnum við tilviljanir í þróun þess, því meiri sveiflur eru á
línu þróunarinnar. En sé dregin miðlína þessara sveiflna, mun sannast, að hún
nálgast þróunarlínu efnahagslífsins því meir sem sviðið er víðara, og tímaskeiðið
lengra sem við skoðum.“
TMM_1_2009.indd 125 2/11/09 11:27:32 AM